In dit derde deel heb ik de vrijwel lege pagina's niet verwijderd.

HOOFDSTUK ZEVEN

HOOFDSTUK ACHT

Maatregelen op het gebied van land en multidomeinen................ 213

Maatregel 1: Uitbreiding van de landstrijdkrachten van de VS en de NAVO in Europa 214

Maatregel 2: NAVO-oefeningen in Europa opvoeren......... 228

Maatregel 3: Terugtrekking uit het INF-verdrag.......... 238

Maatregel 4: Investeren in nieuwe mogelijkheden om de Russische risicoperceptie te manipuleren 254

Aanbevelingen............ 267

HOOFDSTUK NEGEN

Conclusies......... 271

Implicaties en aanbevelingen voor het leger........... 276

Referenties......... 279

HOOFDSTUK ZEVEN

Maritieme maatregelen

De Russische marine herstelt zich van een periode van sterke achteruitgang na het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in Dit1991. biedt de Verenigde Staten en hun bondgenoten wellicht mogelijkheden om invloed uit te oefenen op de wijze waarop Rusland in zijn marine investeert. In dit hoofdstuk bespreken we kort de huidige status van de Russische marine in vergelijking met die van de Amerikaanse en de geallieerde marines en stellen we vervolgens drie beleidslijnen voor die de Russische marine-investeringen zouden kunnen uitbreiden op een manier die gunstig is voor de Verenigde Staten.

De Russische marine heeft de overgang gemaakt van een wereldwijde blauwwatervloot naar een strijdmacht die voornamelijk in haar kustgebieden opereert. Aan het einde van de Koude Oorlog had de Sovjet-Unie meer dan 200 grote oppervlakteschepen en bijna 200 onderzeeërs.1 De huidige Russische marine is gereduceerd tot 31 oppervlakte- gevechtsvliegtuigen, waaronder 11 fregatten, en 99 kleinere gevechtsschepen. Deze kleinere schepen zijn voornamelijk patrouillevaartuigen en korvetten, hebben een beperkt uithoudingsvermogen en opereren meestal in Russische kustgebieden.

De verschuiving van een blauwwater- naar een kustvloot komt duidelijker naar voren in de Russische programma's voor de aanschaf van marineschepen. De 1990,enige grote oppervlakte gevechtsvliegtuigen die Rusland in gebruik heeft genomen zijn vijf fregatten, met nog eens tien rompen in aanbouw. Recentelijk is in de pers de mogelijkheid geopperd om een gevechtsschip ter grootte van een torpedojager aan te schaffen,

1 U.S. Office of the Chief of Naval Operations (CNO) en U.S. Office of Naval Intel- ligence (ONI), Understanding Soviet Naval Developments, Washington, D.C.: U.S. Departement of the Navy, NAVSO P-3560 (Rev 7/91), blz1991,. 49-81.

195

maar met de bouw is nog niet begonnen.2 Ondertussen heeft Rusland verscheidene kleine programma's voor oppervlaktegevechtsvliegtuigen in uitvoering.

De situatie op het gebied van de Russische productie van onderzeeërs is minder nijpend. Rusland heeft sinds 1990 negen onderzeeërs in bedrijf gesteld en heeft nog vier casco's in aanbouw. Slechts één daarvan is echter een door kernenergie aangedreven aanvalsonderzeeër (SSN). De andere in opdracht gegeven onderzeeërs zijn drie SSBN's en vijf dieselonderzeeërs. Het overwicht van door diesel aangedreven onderzeeboten is in overeenstemming met de focus op de kustmarine. Het contrast in de bouw van marineschepen met die van de Amerikaanse marine is opzienbarend. Sinds 1990 heeft de Amerikaanse marine 64 torpedojagers en 16 SSN's aangeschaft. De Amerikaanse marine verwerft nog steeds twee tot drie torpedojagers en twee SSN's per jaar (tabel 7.1).3

De Russische marine heeft verschillende wapensystemen geïntroduceerd die een aantal tekortkomingen in haar huidige vlootstructuur en verwervingsprogramma ondervangen. De Kalibr-familie raketten omvat een landaanvalsraket (LACM) en een antischipkruisraket (ASCM). Beide raketten kunnen worden afgevuurd vanaf oppervlakteschepen, onderzeeërs en lanceerinrichtingen op de grond.

Tabel 7.1

Russische en Amerikaanse marine troepenmachten, 2015

Craft	Rusland	Verenigde Staten
SSBN	12	14
SSN en geleide kernonderzeeër	26	58
Diesel onderzeeër	18	0
Vliegdekschip	1	10
Grote oppervlakte gevechtsvliegtuigen	30	85
Kleine oppervlakte gevechtsvliegtuigen	77	26
Amfibische schepen	19	30
BRON: ONI, 2015; CNO, 2015.

2 ONI, De Russische marine: A Historic Transition, Washington, D.C.: U.S. Department of the Navy, december 2015, p. 23.

3 CNO, Report to Congress on the Annual Long-Range Plan for Construction of Naval Vessels for Fiscal Year 2017, Washington, D.C.: U.S. Department of the Navy, juli blz2016,. 5.

ers. Het operationele bereik van de LACM en ASCM is naar verluidt respectievelijk 2.500 km en 300 km. Als aanvulling op deze kruisraketten is er de Oniks anti-scheepsraket, die een groot bereik (300 km) combineert met een hoge snelheid (Mach 2,5).4

Het zich aftekenende beeld van de Russische marine wijst op een strijdmacht die zich herkapitaliseert rond een beperkt aantal capabele kustplatforms die zijn uitgerust met uitstekend wapentuig. Er zijn twee opmerkelijke uitzonderingen. Ten eerste blijft de Russische onderzeebootvloot geavanceerde, door kernenergie aangedreven aanvals- en ballistische onderzeeërs verwerven en inzetten. De Russische SSN's zijn weliswaar beperkt in aantal, maar bijzonder geschikt voor operaties op grote afstand van Rusland. Ten tweede betekent de combinatie van kleinere oppervlakteschepen, dieselelektrische onderzeeboten en moderne lange-afstandswapens tegen schepen dat de Russische oppervlakte-zeemacht een robuuste strategie van toegangsweigering kan uitvoeren.

Het besluit om zich met zijn marine te concentreren op lokale operationele gebieden betekent dat de industriële infrastructuur van Rusland om een grote blauwwatermarine te ontwerpen, te bouwen en te onderhouden, is geatrofieerd. Een voor de hand liggende manier om Rusland uit te breiden zou zijn het ertoe te brengen te investeren in capaciteiten die zijn afgestemd op een blauwwater-zeemacht. De kustwateren verlaten zou tijd en middelen vergen die Rusland momenteel elders aanwendt.

Maatregel 1: Versterking van de aanwezigheid van de Amerikaanse en geallieerde zeemacht

Een grotere aanwezigheid van de Amerikaanse en geallieerde zeemachten in de operatiegebieden van Rusland zou Rusland ertoe kunnen aanzetten zijn investeringen in de marine op te voeren, waardoor mogelijk middelen kunnen worden onttrokken aan gevaarlijker gebieden. Er zijn twee mogelijke componenten voor deze strategie. Ten eerste zouden de Verenigde Staten en hun bondgenoten, om zoveel mogelijk druk uit te oefenen, hun marineaanwezigheid in alle operationele gebieden van Rusland moeten opvoeren. De geografie van Rusland maakt het moeilijk om schepen en onderzeeërs tussen zijn operationele vloten te verplaatsen. De Amerikaanse marine beschikt over de troepenstructuur en - wat even belangrijk is - over een aantal bondgenoten die hun aanwezigheid in het noorden van Rusland en in de Baltische staten kunnen opvoeren,

4 ONI, p2015,. 34.

en de operationele gebieden in de Stille Oceaan tegelijkertijd. Ten tweede moet ernaar worden gestreefd de Russische inspanningen te concentreren op gebieden waar de grootste investeringen nodig zijn om te kunnen reageren. Dit kan op verschillende manieren gebeuren, maar twee levensvatbare kandidaten zijn het genereren van investeringen in onderzeebootbestrijding (ASW) en in grotere blauwwaterschepen in plaats van kleinere kustschepen. De Verenigde Staten hebben bondgenoten die hun inspanningen kunnen aanvullen om de aanwezigheid van de marine in drie van de operationele gebieden van de Russische marine te vergroten. In het verantwoordelijkheidsgebied Stille Oceaan hebben de Amerikaanse marine en Japan een lange geschiedenis van gezamenlijke operaties. Zowel de Verenigde Staten als Japan hebben hun marine-aanwezigheid opgevoerd in reactie op de groei van de Chinese marine, en er zouden mogelijkheden kunnen zijn om sommige van die middelen naar Rusland te verleggen. Zo hebben de Amerikaanse, Japanse en Zuid-Koreaanse marine onlangs een driedaagse raketverdedigingsoefening gehouden voor de Koreaanse kust, als reactie op Noord-Koreaanse raketbeschietingen. De Verenigde Staten en Japan zouden soortgelijke raketverdedigings- en ASW-oefeningen kunnen houden

in de zeeën bij het Noord-Japanse eiland Hokkaido.

Het potentieel om Rusland tot dure investeringen te verleiden zou groter kunnen zijn in de operatiegebieden van de Baltische Zee en de Noordelijke Vloot. De potentiële dreiging van Russisch militair optreden in de Baltische staten heeft de Baltische Zee tot een regio van recente grote belangstelling voor de NAVO gemaakt. De Russische Oostzeevloot is betrekkelijk klein: twee onderzeeërs met dieselaandrijving en negen oppervlaktebestrijdingsvaartuigen. De NAVO-bondgenoten in de Oostzee beschikken momenteel over beduidend meer vermogen en capaciteit. Duitsland en Polen hebben bijvoorbeeld tien onderzeeërs en oppervlakte- 18gevechtsvliegtuigen met dieselmotoren in hun vloot. Denemarken, Noorwegen en de Baltische Staten hebben een verscheidenheid aan oppervlakte- gevechtsvliegtuigen en kleinere oppervlakte- vaartuigen die kunnen worden ingezet. In dit geheel van capaciteiten ontbreken de geavanceerde commando- en controle-, bewakings- en gevechtscapaciteiten van de Amerikaanse marine.

Het is bijzonder aantrekkelijk Zweden en Finland in een alliantie op te nemen. De Zweedse marine heeft zeven korvetten en vijf onderzeeboten, de Finse marine beschikt over acht snelle aanvalsvaartuigen en een uitgebreid kustverdedigingssysteem. In een poging Zweden en Finland te intimideren, heeft Rusland zijn lucht- en marine-activiteiten in de Oostzee opgevoerd,

waaronder meerdere invallen in territoriale wateren.5 Deze acties weerspiegelen ook de Russische pogingen om de inspanningen van de NAVO om de coördinatie met beide naties te versterken, af te remmen. 6 Het resultaat van de recente opleving van de Russische activiteiten is echter dat de NAVO haar inspanningen met Zweden en Finland heeft opgevoerd. Oefeningen van de NAVO, Zweden, Finland en de Verenigde Staten in de Oostzee zouden de druk op deze kleine Russische vloot kunnen opvoeren.

De Russische Noordelijke Vloot is capabel maar betrekkelijk klein, met slechts vijf grote oppervlakte- gevechtsvliegtuigen en een omvangrijke maar verouderende onderzeebootvloot.7 De Amerikaanse marine zou, samen met haar Britse en Franse bondgenoten, deze vloot snel onder druk kunnen zetten met een reeks uitgebreide inzet- oefeningen. Amerikaanse en geallieerde nucleair aangedreven onderzeeërs zijn waarschijnlijk in staat in het gehele Russische operatiegebied te opereren zonder grote vrees voor ontdekking.8 Daarom zou het openlijk opvoeren van de inzet in de Russische vlootgebieden in het noorden en de Stille Oceaan en/of het opereren op een manier die de Russische marine in staat stelt de toegenomen geallieerde aanwezigheid van onderzeeërs te detecteren (bijvoorbeeld door meer havens in het gebied aan te doen of gezamenlijke oefeningen te houden), een aanzienlijke bedreiging kunnen vormen voor zowel de Russische oppervlaktevloot als de SSBN's in hun operationele bastions. Als reactie op deze toegenomen activiteit zou Rusland ervoor kunnen kiezen te investeren in een bekwame ASW-strijdmacht.

Voordelen

Een grotere aanwezigheid van de Amerikaanse en de geallieerde zeemacht in de operationele gebieden van Rusland kan op drie gebieden voordelen opleveren. Ten eerste zou het kunnen leiden tot meer Russische investeringen in gebieden waar de VS en de bondgenoten sterk staan. Ten tweede

5 Franklin D. Kramer en Magnus Nordenman, "A Maritime Framework for the Baltic Sea Region," Washington, D.C.: Atlantic Council, Issue Brief, maart. 2016.

6 De NAVO heeft tijdens de top van Wales in 2014 met Zweden en Finland overeenkomsten ondertekend ter ondersteuning van de gastlanden.

7 In 2016 bestond het flottielje van de Noordelijke Vloot uit zeven SSBN's, 17 SSN's, en zes dieselonderzeeërs. ONI, 2015, blz. 17-19.

8 De beoordeling is gebaseerd op de uitdagingen die de Verenigde Staten nog steeds hebben bij het opsporen van onderzeeboten, ondanks hun geavanceerde onderzeebootbestrijdingscapaciteiten en het betrekkelijke gebrek aan Russische reactie op de Amerikaanse onderzeebootactiviteiten in Europa en het westelijk deel van de Stille Oceaan.

zou kunnen leiden tot een grotere marinecapaciteit van de VS en de bondgenoten en tot een betere samenwerking. Ten derde zou het de capaciteit van de Verenigde Staten en hun bondgenoten ten aanzien van China kunnen verbeteren. Dit beleid zou ook in overeenstemming zijn met de wens van de Amerikaanse marine om haar omvang tot 355schepen uit te breiden.

Het meest voor de hand liggende potentiële voordeel van deze beleidsmaatregel is een toename van de Russische investeringen in ASW- en blauwwater- marinecapaciteiten. Deze investeringen zouden de vraag naar middelen voor Rusland maximaliseren en de gevolgen voor de Verenigde Staten en hun bondgenoten tot een minimum beperken. ASW is uiterst tijdrovend en middelenintensief, en Rusland gebruikt van oudsher zijn kernonderzeeërs voor dit doel. Doordat moderne onderzeeërs steeds onzichtbaarder worden, is ASW echter een onderneming geworden die wordt gedomineerd door oppervlakte- en luchtstrijdkrachten.9 De

De Amerikaanse marine heeft een relatief grote en moderniserende vloot SSN's die een directe bedreiging zouden kunnen vormen voor de Russische noordelijke vloot en de vloot in de Stille Oceaan, met inbegrip van SSBN-bastions. Mocht Rusland besluiten op deze toegenomen SSN-aanwezigheid te reageren, dan zou dat kostbare ASW-investeringen vergen. De hoge kwaliteit van de SSN's uit de Astute-klasse van het Verenigd Koninkrijk en van de grote dieselonderzeeërs van Japan kan ook tot deze inspanning bijdragen. De uitdaging voor de Amerikaanse marine zou zijn om voldoende SSN's beschikbaar te krijgen om dit tot een consistente en gecoördineerde dreiging te maken. De vraag naar de SSN-vloot van de VS is nu al groter dan het aanbod10 , en de inkrimping van de vloot betekent dat deze wanverhouding zal toenemen tot 2024, wanneer de omvang van de vloot zal beginnen te groeien. In de Baltische Zee zijn Russische dieselonderzeeërs een toenemende bron van zorg voor Zweden, Finland en de NAVO.11 Deze tactiek kan tegen de Russen worden gekeerd met de bestaande onderzeeërvloten van de NAVO en Zweden. Met name Duitsland en Zweden beschikken over kleine maar kwalitatief hoogwaardige onderzeeboten die de Russische capaciteiten in kwaliteit en kwantiteit overtreffen. Een grotere aanwezigheid van deze landen in de buurt van de Russische operatiegebieden zou kunnen leiden tot investeringen die Rusland tot dusver onnodig heeft geacht.

9 CNO en ONI, blz1991,. 49-81.

10 Ronald O'Rourke, Navy Force Structure and Shipbuilding Plans: Background and Issues for Congress, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL32665, juni 2017a.7,

11 Kramer en Nordenman, 2016.

De Amerikaanse marine en haar bondgenoten hebben het vermogen om in en rond Russische operatiegebieden te opereren met een reeks capaciteiten waartegen Rusland momenteel niet is opgewassen. Het vermogen van Rusland om zeestrijdkrachten te projecteren in gebieden met blauwe wateren is beperkt, zowel qua capaciteit als qua vermogen. Tenzij Rusland ervoor kiest deze gebieden volledig af te staan, zal het wellicht meer moeten investeren in marinemiddelen voor de blauwe wateren.

Een grotere aanwezigheid van de Amerikaanse en geallieerde marine heeft twee bijkomende voordelen: een betere samenwerking met de geallieerde marines en een betere positie ten opzichte van China. De Amerikaanse marine heeft een lange traditie van het uitvoeren van gezamenlijke operaties en oefeningen met haar bondgenoten. Een verhoging van de frequentie en de duur van die interacties zou gunstig zijn, vooral als die bondgenoten de omvang van hun marines opvoeren als reactie op Rusland. Japan heeft bijvoorbeeld onlangs aangekondigd dat het zijn onderzeebootsterkte zal uitbreiden van 16 tot 20 schepen. Hoewel deze uitbreiding in de eerste plaats is ingegeven door bezorgdheid over China, zou zij de Japanners in staat kunnen stellen meer onderzeese activiteiten te ontplooien in de werkgebieden van de Russische vloot in de Stille Oceaan. Het secundaire voordeel van een betere houding ten opzichte van China is eveneens duidelijk, met name in het licht van een betere samenwerking met bondgenoten. Naarmate de Verenigde Staten en hun bondgenoten hun marine-aanwezigheid in Russische operatiegebieden opvoeren, vergroot de Amerikaanse marine effectief haar capaciteit. Een betere coördinatie in de noordelijke en Baltische operatiegebieden zou de Verenigde Staten in staat kunnen stellen meer troepen naar het westelijk deel van de Stille Oceaan te verplaatsen. Een verbeterde samenwerking en capaciteit met Japan is rechtstreeks van invloed op de calculus van China.

Risico's

Het verbeteren van het vermogen van de Amerikaanse marine om Russische SSBN's te vinden en te bedreigen, hetzij door een verhoogde aanwezigheid, hetzij door een verbeterd vermogen, houdt een impliciet risico in. Om hogere uitgaven te genereren, moet de verhoogde dreiging voor hun SSBN-strijdkrachten duidelijk zijn voor Rusland. De wetenschap dat deze strategische troef bedreigd wordt, zou de neiging tot een eerste Russische aanval kunnen vergroten.12

Bovendien houdt de uitbreiding van Rusland door het ertoe te brengen zijn investeringen in de zeemacht in het algemeen en zijn ASW-capaciteiten in het bijzonder op te voeren, het volgende in

12 Barry R. Posen, Onopzettelijke escalatie: Conventional War and Nuclear Risks, Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1991.

enig risico. De Amerikaanse marine heeft momenteel te maken met een toenemende concurrentie van de Chinese marine naarmate deze zich moderniseert en uitbreidt. Indien de Russische investeringen in de marine groot genoeg zouden worden, zou de Amerikaanse marine te maken krijgen met een tweede grote en capabele concurrent - maar dit risico is, hoewel reëel, gering. De investeringen die Rusland zou moeten doen om een doeltreffende ASW- of blauwwatercapaciteit te ontwikkelen, zijn enorm. Deze investeringen omvatten de platforms die nodig zijn om de ASW-missie uit te voeren (hetzij met oppervlakteschepen, hetzij vanuit de lucht), de structuur van de strijdkrachten om deze platforms te beschermen terwijl zij de ASW-missie uitvoeren, en de tijd en middelen om specifieke ASW-vaardigheden te ontwikkelen en op te leiden.

Waarschijnlijkheid van succes

Gezien de omvang van de investeringen die Rusland moet doen om opnieuw een blauwzeemachtcapaciteit op te bouwen, is het onwaarschijnlijk dat Rusland hiertoe kan worden gedwongen of verleid. Rusland zou echter wel gedwongen kunnen worden zijn ASW-capaciteiten op te voeren als reactie op de inspanningen van de VS en de geallieerden. De Amerikaanse en geallieerde onderzeeërs ondervinden betrekkelijk weinig hinder van de Russische pogingen om toegang te ontzeggen, die oppervlakteschepen bedreigen. Rusland beschikt over een aanzienlijke SSBN-vloot die het blijft moderniseren en waarop het blijft vertrouwen als onderdeel van zijn strategische houding. Eventuele dreigementen van de Verenigde Staten en hun bondgenoten tegen deze strijdmacht zullen eerder tot een Russische reactie leiden.

De inzet van Amerikaanse en geallieerde oppervlaktevloten in en rond Russische operatiegebieden zal wellicht minder snel tot een Russische reactie leiden. Maar de kosten die nodig zijn om die inzet te verhogen zijn even laag. Bovendien heeft een toename van de Amerikaanse en geallieerde marine-oefeningen als bijkomend voordeel dat de samenwerking wordt verbeterd.

De situatie in de Oostzee biedt een bijzonder interessante gelegenheid. De zeestrijdkrachten van de NAVO hebben reeds zowel numerieke als capaciteitsvoordelen. Het militaire evenwicht wordt nog gunstiger als de Zweedse strijdkrachten bij die van de NAVO worden gevoegd. Rusland heeft aanzienlijk geïnvesteerd in de ontzegging van toegang, waardoor het vermogen van oppervlakte- en luchtstrijdkrachten om vrij te opereren wordt bedreigd. De combinatie van de NAVO en de Zweedse strijdkrachten, vooral met de periodieke bijstand van de Amerikaanse zeemacht, kan deze Russische verbeteringen bestrijden. De NAVO en Zweden hebben een aanzienlijk voordeel op het gebied van onderzeese capaciteiten, hetgeen Rusland ertoe zou kunnen brengen in ASW te investeren. In een

anderszins uitdagende omgeving, kunnen de maritieme activiteiten van de VS en de NAVO Rusland in het defensief dringen in het maritieme gedeelte van een crisis in de Oostzee.

Maatregel 2: Verhoging van de onderzoeks- en ontwikkelingsinspanningen van de marine

Een tweede methode om Rusland in de maritieme arena uit te breiden is het ontwikkelen van capaciteiten die tot meer investeringen dwingen, of de indruk wekken dat dit gebeurt. Deze O&O-inspanningen omvatten nieuwe programma's die speciaal zijn ontworpen om een Russische tegeninvestering uit te lokken, of wijzigingen van een bestaand O&O-programma. De Amerikaanse marine bijvoorbeeld levert aanzienlijke inspanningen op het gebied van gerichte-energiewapens, waaronder zowel lasers als railguns. Het bekendmaken van het mogelijke gebruik van deze toekomstige mogelijkheden in een Russische noodsituatie zou een reactie kunnen uitlokken. Tenslotte blijven deze O&O-inspanningen niet beperkt tot speerpunttechnologieën. Het kan nuttig zijn nieuwe wapensystemen te ontwikkelen of bestaande systemen aan te passen om de Russische vermogens in twijfel te trekken.

Zoals besproken in de eerste maatregel, heeft de Amerikaanse marine een duidelijk voordeel in onderzeese oorlogsvoering ten opzichte van Rusland. Dit voordeel gebruiken om Russische investeringen in ASW te genereren zou een vruchtbare weg kunnen zijn. Momenteel is het enige aanvalswapen aan boord van SSN's de Tomahawk-raket, die gedurende zijn lange levensduur ongelooflijk nuttig is geweest, maar beperkt is tot het treffen van vaste doelen. De Amerikaanse marine zou een raket of een familie van raketten kunnen ontwikkelen die de Russische luchtverdediging zou kunnen onderdrukken (een onderzees gelanceerde, rondzwevende antistralingsraket) of pantservoertuigen zou kunnen aanvallen en vernietigen (een onderzees gelanceerde versie van het Army Tactical Missile System [ATACMS]).13 Elk van beide wapens zou de Russische planningshypothesen kunnen veranderen. Russische militaire planners zouden dan geconfronteerd worden met het vooruitzicht extra risico's bij de militaire planning te aanvaarden, de strijdkrachten voor een bepaalde eventualiteit uit te breiden, of te investeren in

13 Lockheed Martin overweegt zijn Joint Air-to-Surface Standoff Missile te gebruiken om meerdere kleinere munitie af te leveren. Zie Rachel Karas, "Highlights from Inside the Air Force," Insider Defense, 28 april 2017.

ASW-inspanningen om dit Amerikaanse ontwikkelingsprogramma af te stompen. Een tweede O&O-inspanning die het overwegen waard is, is het verbeteren van de prestaties van Amerikaanse torpedo's met onderzeeërlanceerinrichting - bijvoorbeeld een groter bereik, hogere snelheid, verbeterde akoestiek - om de waargenomen dreiging voor Russische SSBN's in hun arctische bastions te vergroten. Ook hier zou Rusland gedwongen zijn extra risico's voor ingezette strategische middelen te accepteren of de ASW-capaciteit te verbeteren. Een derde nuttig gebied zijn verbeterde offensieve oppervlakte- en luchtwapens die de vloot in staat stellen buiten de Russische toegangsweigeringsgebieden te opereren. Dit zou de Russische marine ertoe kunnen brengen zich verder van de kust te begeven en in de kracht van de Amerikaanse en de geallieerde marines te komen.

O&O-inspanningen op het gebied van gerichte-energiewapens die een bedreiging vormen voor de Russische mogelijkheden om toegang te ontzeggen, zouden een hefboomeffect kunnen hebben, met name in een mogelijk conflict in het Baltisch gebied. Gerichte-energiewapens die de doeltreffendheid verbeteren en de kosten van lucht- en raketafweer radicaal verlagen, kunnen de kostenverhouding tussen aanval en verdediging veranderen.14 Rusland zou zijn uitgaven voor antischipraketten aanzienlijk moeten verhogen, terwijl de Verenigde Staten en hun bondgenoten deze goedkoper kunnen bestrijden door schot-voor-schot.

Potentiële voordelen

O&O op het gebied van technologieën die de operationele voordelen van Rusland in gevaar brengen, kan Rusland rechtstreeks op kosten jagen of de kostencurve in de huidige verhouding tussen offensieve en defensieve systemen omkeren. De ontwikkeling van nieuwe wapens waarmee Amerikaanse onderzeeërs een bredere reeks doelen kunnen bedreigen of waarmee zij Russische SSBN's beter kunnen bedreigen, kan voor Rusland ASW-kosten met zich meebrengen. De ontwikkeling van lucht- en raketverdediging die gebruik maakt van gerichte energie en per gevechtsactie minder kost, kan Ruslands strategieën om toegang te weigeren op losse schroeven zetten. De spreiding van deze nieuwe capaciteiten over bondgenootschappelijke marines zou Rusland voor hogere kosten kunnen plaatsen.

Het nut van deze O&O-inspanningen is niet beperkt tot Russische problemen. Verbetering van het aantal en de verscheidenheid van de beschikbare aanvalswapens

14 De Amerikaanse marine ontwikkelt hypervelocity projectielen voor haar op het dek gemonteerde 5-inch kanonnen en railgeweren voor toekomstige oppervlaktegevechtsvliegtuigen. Beide technologieën verbeteren de lucht- en raketverdediging, waardoor de kostenverhouding tussen aanval en verdediging mogelijk verandert. Ronald O'Rourke, Navy Lasers, Railgun, and Hypervelocity Projectile: Background and Issues for Congress, Wash- ington, D.C.: Congressional Research Service, R44175, October 17, 2017c.

voor de Amerikaanse marine zou dezelfde voordelen hebben in een Chinese context. Wapens om de toegang te ontzeggen, in de eerste plaats ASCM's en ballistische raketten, worden steeds gebruikelijker. Het voordeel van goedkope maar doeltreffende lucht- en raketverdedigingsopties zou in alle toekomstige conflicten van pas komen.

Risico's

Er zijn beperkte risico's verbonden aan de voortzetting van deze O&O-inspanningen, die in het algemeen nuttig zijn voor de Amerikaanse marine en haar bondgenoten. De mogelijkheid bestaat dat Rusland, of waarschijnlijker China, ASW-capaciteit ontwikkelt in een poging deze dreigingen tegen te gaan, maar die inspanningen zullen waarschijnlijk toch wel worden ondernomen. Ook bestaat de kans dat de opportuniteitskosten van deze O&O-inspanningen te hoog zouden uitvallen indien de Verenigde Staten deze inspanningen zouden nastreven ten koste van andere investeringen met een hogere marge.

Waarschijnlijkheid van succes

Het succes hangt af van de vraag of men in staat is deze vermogens te ontwikkelen en of zij voldoende zijn om de Russische uitgaven te beïnvloeden. De ontwikkeling van nieuwe wapens voor onderzeeërs is een relatief laag risico, hoewel de kosten ervan niet noodzakelijk laag zijn. Nieuwe onderzeese aanvalswapens kunnen raketlichamen, sensoren, netwerkverbindingen en kernkoppen combineren van talrijke systemen die reeds in productie of ontwikkeling zijn. Ook de ontwikkeling van verbeterde torpedo's die door onderzeeërs worden gelanceerd, houdt een laag risico in. De hamvraag is of de potentiële aanvalscapaciteit van onderzeese platforms groot genoeg is om een Russische reactie uit te lokken - in plaats van dure ASW-inspanningen te leveren, zou Rusland ervoor kunnen kiezen de toegenomen schade aan zijn strijdkrachten te absorberen of voldoende troepenstructuur toe te voegen om dit te compenseren.

De meer esoterische systemen die de kostencurve van lucht- en raketverdediging omkeren, hebben een hoger ontwikkelingsrisico, maar ook een hogere potentiële opbrengst. De ontwikkeling van gerichte-energievermogens die wapens voor toegangsontzegging afstompen en de marginale defensieve capaciteit goedkoper maken dan de marginale offensieve capaciteit, zou Rusland en China voor hoge kosten plaatsen. Strategieën om de impact van de Amerikaanse dominantie in de lucht- en zeevaart te beperken zouden minder relevant worden, en de tegenstanders zouden gedwongen worden hun strijdkrachten aanzienlijk uit te breiden - een kostenpost - of hun militaire strategieën radicaal te wijzigen.

Maatregel 3: Verschuiving van nucleaire houding in de richting van SSBN's

De Verenigde Staten zouden de omvang van hun SSBN-vloot, die als de meest veilige tak van de strategische drie-eenheid wordt beschouwd, kunnen opvoeren. SSBN's worden ingezet in Atlantische en Stille Oceaan- operatiegebieden, wat een extra moeilijk probleem voor Rusland oplevert. Om de SSBN-vloot te vinden, te volgen en te richten zou een volledige reeks blauwwatercapaciteiten van de marine en een robuuste ASW-troepenmacht nodig zijn.

Potentiële voordelen

Indien deze beleidsmaatregel slaagt, zal Rusland investeren in capaciteiten die kunnen opereren in een blauwwateromgeving in twee oceanen. Rusland zou het vermogen moeten ontwikkelen en verwerven om deze uiterst stealthy onderzeeërs te vinden en te volgen, alsmede het vermogen om deze ASW-middelen bescherming te bieden tegen krachtige tegenstand van de Amerikaanse marine. Als Rusland deze weg zou inslaan, zouden er aanzienlijke investeringen nodig zijn.

Risico's

De risico's voor de strategische positie van de VS zijn beperkt. Om de onderzeese tak van de strategische driehoek werkelijk te kunnen bedreigen, moet Rusland in staat zijn om ten minste een aanzienlijk deel van de ingezette SSBN-vloot tegelijkertijd te bedreigen. Dat is een ongelooflijk moeilijke taak, en elke Ruslands vooruitgang in die richting zou voor de Verenigde Staten zeer zichtbaar zijn. Een tweede risico betreft de kosten van het vergroten van de SSBN-vloot. SSBN's zijn duur in aanschaf en exploitatie,15 en uitbreiding van de vloot zal waarschijnlijk opportuniteitskosten met zich meebrengen omdat de Amerikaanse marine niet in staat zou zijn die middelen in andere behoeften te investeren. Ten slotte zou elke verschuiving in de nucleaire houding ook het navigeren door relevante wapenbeheersingsverdragen en andere politieke overwegingen vereisen.

Waarschijnlijkheid van succes

Een verschuiving van de strategische houding van de VS zal Rusland er waarschijnlijk niet toe brengen zijn strategie te wijzigen. De eis om een robuust blauwwater

15 O'Rourke, 2017a, p. 35.

Een marine die in staat is grote ASW-task forces over twee oceanen te verdedigen, is te duur en de kans op succes te klein. Bovendien zou de uitvoering door Rusland zo traag verlopen dat de Verenigde Staten gemakkelijk zouden kunnen reageren tegen veel lagere kosten. Bovendien zou een verschuiving in de nucleaire houding van de VS door Rusland weliswaar met vrees kunnen worden bezien, maar misschien niet voldoende zijn om een beleidsverandering teweeg te brengen.

Maatregel 4: Controleer de Zwarte Zee ophoping

De Zwarte Zee is lange tijd een belangrijke economische en strategische afzetmarkt voor Rusland geweest. Als een van de weinige warmwaterfronten die het land het hele jaar door heeft, vormen de havens aan de Zwarte Zee een belangrijk economisch doorvoerpunt. Sommige Russische74,300 schepen zijn de Bosporus overgestoken in en 2013,sommige

24.6 De Zwarte Zee is dan2014.16 ook een belangrijke basis voor de Russische machtsprojectie, en de basis in Sevastopol is de thuishaven van Ruslands Zwarte Zeevloot.

Sinds de annexatie van de Krim heeft Rusland zijn militaire aanwezigheid in de regio opgevoerd. Het heeft voor 2020 een upgrade van de Zwarte Zeevloot gepland ter waarde van 1 miljard dollar, met zes onderzeeërs, zes fregatten, twee korvetten met raketten en andere kleinere vaartuigen. 17 Rusland is ook van plan de luchtmachtbasis Belbek op de Krim te moderniseren en heeft een geavanceerd S-400 surface-to-air raketsysteem ingezet om het luchtruim boven de Zwarte Zee te controleren.18 Rusland heeft er ook zo'n 28.000 manschappen gestationeerd en zou er tussen 2020 en 2025 tot 43.000 kunnen inzetten, drie keer zoveel als vóór de annexatie van de Krim.19

16 "Turkije heeft geen wettelijke, economische basis om Bosporus te sluiten voor Russische schepen," Sputnik News, 26 november 2015.

17 Sharyl Cross, "NATO-Russia Security Challenges in the Aftermath of Ukraine Con- flict: Managing Black Sea Security and Beyond," Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 15, No. 2, 2015, blz. 164; Sam Jones en Kathrin Hille, "Russia's Military Ambitions Make Waves in the Black Sea," Financial Times, 13 mei, 2016.

18 Cross, 2015, p. 164; Ridvan Bari Urcosta en Lev Abalkin, "De Krim: Ruslands bolwerk in de Zwarte Zee", Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen, september. 1,2016.

19 Urcosta en Abalkin, 2016.

De militaire opbouw van Rusland in de Zwarte Zee vergroot de dreiging voor de NAVO-bondgenoten Roemenië, Bulgarije en Turkije, alsmede voor Oekraïne en Georgië. In een conflict met de NAVO zou de Russische Zwarte-Zeevloot echter kunnen worden opgesloten. Uitgaande van Turkse medewerking zouden NAVO-troepen de Zwarte Zee kunnen binnenvaren, maar Russische troepen niet kunnen vertrekken.

Onder de huidige omstandigheden (en opnieuw met Turkse medewerking) zouden de Verenigde Staten en hun NAVO-bondgenoten het aantal marineoefeningen in de Zwarte Zee kunnen opvoeren, hoewel de duur van elk verblijf door het Verdrag van Montreux is beperkt tot 21 dagen. De NAVO heeft haar roterende aanwezigheid reeds opgevoerd na de Russische annexatie van de Krim, wat Rusland ertoe heeft aangezet te klagen dat de NAVO deze overeenkomst van 1936 schendt.20 Indien de NAVO haar maritieme aanwezigheid in de Zwarte Zee zou uitbreiden, zou Rusland zich genoodzaakt kunnen voelen meer te investeren in de verdediging van de Krim en middelen van elders over te hevelen naar de Zwarte Zeevloot. De semi-officiële Russische nieuwszender Pravda publiceerde in 2016 een verhaal waarin het zich zorgen maakte dat Turkije de Bosporus zou verbreden om een Amerikaans vliegdekschip in de Zwarte Zee toe te laten.21 Rusland maakt zich ook zorgen over zijn eigen toegang tot de Middellandse Zee. Tijdens de oplopende Turks-Russische spanningen in 2015, nadat Turkije een Russisch gevechtsvliegtuig had neergeschoten dat het Turkse luchtruim was binnengedrongen, schreef het Russische persbureau Sputnik dat "Turkije geen juridische of economische basis heeft om de Bosporus af te sluiten voor Russische schepen".22

Als alternatief, en wellicht productiever, zouden de Verenigde Staten steun kunnen verlenen aan de opbouw van lucht- en landraketten met een grotere reikwijdte op het grondgebied van de Zwarte-Zeestaten van de NAVO. De Amerikaanse luchtmacht en marine hebben momenteel anti-scheepsraketten in de maak die effectief in de regio zouden kunnen worden ingezet. Hoewel de Verenigde Staten geen op land gebaseerde versies inzetten, concludeerde een RAND-studie uit 2013 dat "op land gebaseerde [anti-scheepsraketten] gemakkelijk verkrijgbaar zijn op de wapenmarkten van de wereld, niet duur zijn, en in staat zijn om een significante aanvulling te bieden op de raketten van de NAVO.

20 Cross, p2015,. 165.

21 "U.S. Sixth Navy Stirs Up Another Crisis in the Black Sea," Pravda, 10 december 2016.

22 "Turkije heeft geen wettelijke of economische basis om Bosporus te sluiten voor Russische schepen," 2015.

aan de Amerikaanse strijdkrachten." 23In combinatie met de luchtmacht van de NAVO in de regio kunnen dergelijke inzet- bewegingen de Russische bezorgdheid over de veiligheid van zijn marinebasis doen toenemen en als gevolg daarvan grotere investeringen in de Krim-verdediging uitlokken.

Potentiële voordelen

Het belangrijkste voordeel van versterkte NAVO-maatregelen ter ontzegging van de toegang tot de Zwarte Zee (A2AD) zou zijn dat de kosten voor de verdediging van de Russische bases op de Krim worden opgedreven en dat Rusland minder voordeel zou hebben van de inname van dit gebied.

Roemenië heeft zijn bezorgdheid geuit over de Russische opbouw in de Zwarte Zee en heeft getracht zijn banden met de NAVO dienovereenkomstig aan te halen. Het heeft aangedrongen op een NAVO-brigade voor de Zwarte Zee en meer maritieme oefeningen in de regio.24 Oekraïne blijft wellicht meer gefocust op het landconflict in het oosten van het land, maar ook dit land heeft zijn bezorgdheid geuit over de veiligheid in de Zwarte Zee en aangeboden deel te nemen aan een door de NAVO geleide task force aldaar.25 Ook Georgië zou graag meer NAVO-capaciteiten in de regio zien. Omdat het niet over een echte zeemacht beschikt, heeft het de NAVO een basis aangeboden in de buurt van de haven van Poti.26

Risico's

Op een fundamenteel niveau zou Rusland een uitbreiding van de A2AD-capaciteiten van de NAVO rond de Zwarte Zee zeker als bedreigend beschouwen en een krachtige diplomatieke en voorlichtingscampagne opzetten om de NAVO- en niet-NAVO-kuststaten ervan te weerhouden eraan deel te nemen.

23 Terrence K. Kelly, Anthony Atler, Todd Nichols, and Lloyd Thrall, Employing Land-based Anti-Ship Missiles in the Western Pacific, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, TR-1321-A, 2013.

24 Daniel McLaughlin, "Roemenië versterkt NAVO-rol als Zwarte Zee-spanning toeneemt," Irish Times, 14 december 2016.

25 "Oekraïne en Roemenië komen overeen om Zwarte Zeevloot onder NAVO-leiding op te richten, UAWire, 21 april, 2016.

26 Joshua Kucera, "Georgië biedt NAVO aan om Zwarte Zee-basis bij Poti te bouwen," Eurasianet, 9 maart 2017.

Een verhoogde aanwezigheid van de Amerikaanse marine zou ook een operationeel risico inhouden. Met een bereik van 400 tot 500 km kunnen Russische anti-scheepsraketten op de Krim de meeste Amerikaanse schepen in de Zwarte Zee bereiken.27 Een verhoogde aanwezigheid houdt ook het risico in van een toevallige confrontatie. Het is voorgekomen dat Russische vliegtuigen Amerikaanse oorlogsschepen in de Zwarte Zee hebben "aange-zoemd" of dicht-bij deze schepen zijn gevlogen.28 Nu de Russische en de Amerikaanse strijdkrachten zo dicht bij elkaar opereren, bestaat de kans dat een van beide partijen een machtsvertoon verwart met een daadwerkelijk gebruik van geweld en een internationale crisis, zo niet een oorlog, ontketent.

Tenslotte zou Rusland ook kunnen reageren op de toegenomen inzet van NAVO-zeemachten in de Zwarte Zee door zijn eigen aanwezigheid in het Caribisch gebied, met name Cuba en Venezuela, uit te breiden - maar het is voor Rusland waarschijnlijk nog duurder om daar te opereren dan voor de Verenigde Staten om dat in de Zwarte Zee te doen.29

Waarschijnlijkheid van succes

Verbetering van de A2AD-capaciteiten van de NAVO in de Zwarte Zee zal voornamelijk afhangen van de bereidheid van de kuststaten om Russische objec- ties te trotseren en de risico's te aanvaarden die een daadwerkelijk conflict met zich mee zou brengen. Roemenië lijkt het meest waarschijnlijk positief op een dergelijk initiatief te zullen reageren. Het is minder duidelijk hoe Turkije zou reageren en het is onwaarschijnlijk dat Bulgarije zal deelnemen. In juni verzette de Bulgaarse2016, premier Boyko Borisov zich tegen het idee van Bulgarije om deel te nemen aan een maritieme oefening van de NAVO met de woorden: "Ik zeg altijd dat ik wil dat er zeilboten, jachten en grote boten met toeristen op de Zwarte Zee varen en dat het geen arena van militaire actie wordt.

hebben geen oorlog in de Zwarte Zee nodig."30

27 Steven Beardsley, "Russische raketten zetten marine aan tot nader onderzoek van scheepsverdediging,"

Stars & Stripes, April 8,2016.

28 Ivan Watson en Sebastian Shukla, "Russian Fighter Jets 'Buzz' U.S. Warship in Black Sea, Photos Show," CNN.com, 16 februari, 2017.

29 Franco Ordoñez, "Rusland overweegt militaire basis in Cuba te openen," McClatchy DC Bureau, 11 oktober 2016.

30 "Bulgarije zegt zich niet bij NAVO Zwarte Zee Vloot te zullen aansluiten na Russische waarschuwing," Reuters, 16 juni 2016.

Het is voor de Amerikaanse marine politiek en logistiek moeilijker om in de Zwarte Zee te opereren dan voor de Russische marine; het is ook gevaarlijker in geval van een conflict. Daarom lijkt een verhoogde aanwezigheid van de marine geen veelbelovende concurrentiestrategie.

Verbetering van de A2AD-capaciteit van de NAVO op land boven de Zwarte Zee lijkt een meer veelbelovende aanpak. Het effect zou zijn dat de Russische kosten voor de verdediging van de faciliteiten op de Krim worden opgedreven en dat de dreiging voor de buurlanden wordt verminderd.

Aanbevelingen

De Verenigde Staten hebben de kans om Rusland ertoe te bewegen extra middelen in de maritieme arena in te zetten op een manier waarbij de kans op succes wordt afgewogen tegen de kosten die moeten worden gemaakt (tabel 7.2). Profiteren van

Amerikaanse en geallieerde onderzeebootstrijdkrachten lijken de meest directe mogelijkheid. De ontwikkeling en instandhouding van de strijdkrachten en de technologie die nodig zijn voor ASW is duur, en de omvang van de inspanning is evenredig met de omvang van het te verdedigen gebied en de complexiteit van de onderzeese dreiging. Door te dreigen met capaciteiten die Rusland waardeert, zouden de Amerikaanse en geallieerde onderzeebootstrijdkrachten investeringen in ASW kunnen aanmoedigen. De Verenigde Staten zouden meer SSN's kunnen inzetten in Russische operatiegebieden, met name in Ruslands SSBN-bastions. Deze inzet kan worden aangevuld met inzet van SSN's van het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk in dezelfde operatiegebieden.

Tabel 7.2

Bevindingen inzake maritieme maatregelen

MeetBenefits

Kosten en risico's

Waarschijnlijkheid van succes

De Amerikaanse en bondgenootschappelijke zeemachtsterkte en aanwezigheid verhogen

MediumLaagMedium

Verhoog O&O-inspanningen op marinegebiedMiddelmatigMiddelmatig Verschuiving nucleaire houding in de richting van SSBN's Laag Laag Laag Controleer de opbouw van de Zwarte ZeeMiddelmatigMiddelmatigMiddelmatig

Evenzo zou de stationering van ASCM's in de lucht of te land in Roemenië de kosten voor Rusland van zijn faciliteiten op de Krim waarschijnlijk doen stijgen tegen aanvaardbare kosten voor de Verenigde Staten en hun bondgenoten.

De beperkende factor voor sommige van deze maritieme strategieën is dat Rusland ervoor zou kunnen kiezen niet mee te doen. Blauwe zeemachten zijn duur, en Rusland, dat in de eerste plaats een landmacht is, zou ervoor kunnen kiezen niet de middelen te investeren om de Verenigde Staten volledig uit te dagen het bevel over de zee te voeren.31 Rusland is immers reeds overtroffen op maritiem gebied, zodat bijkomende maatregelen om deze kloof te dichten minder doeltreffend zouden kunnen zijn. Bovendien is het risico van een escalatie met Rusland bij maritieme strategieën voor de VS beperkt, maar kunnen deze wel aanzienlijke opportuniteitskosten met zich meebrengen als zij ertoe leiden dat de VS beperkte middelen naar Europa overhevelt, weg van de Stille Oceaan en China - een groeiende zeemacht.

31 Volgens CNA-deskundige Dimitry Gorenburg, Russisch marinekundige, zullen veel van de plannen voor de wederopbouw van de Russische marine waarschijnlijk "onvervulde aspiratiedocumenten" zijn, en "blijft de kans dat Rusland tot 2030 de machtigste marine ter wereld na de Verenigde Staten zal blijven, vrij klein". Eenvoudig gezegd: de marine zal in de toekomst waarschijnlijk geen prioriteit zijn bij aankopen. Zie Dmitry Gorenburg, "Russia's New and Unrealistic Naval Doc- trine," War on the Rocks, 26 juli 2017.

Dit is echter geen universele opvatting, en sommige Russische marinedeskundigen zien zelfs een langzame maar gestage positieve trendlijn. Zie bijvoorbeeld Michael Kofman en Jeffrey Edmonds, "Why the Russian Navy Is More Capable Than It Appears," The National Interest, augustus. 22,2017.

HOOFDSTUK ACHT

Maatregelen op het gebied van land en multidomeinen

In dit hoofdstuk wordt nagegaan welke mogelijkheden er zijn om Rusland uit te breiden door middel van grotere investeringen van de VS en de geallieerden in land- of multidomeinsystemen. Hoewel de NAVO in het algemeen een groot numeriek voordeel heeft in landcapaciteiten, bevinden zich relatief weinig van deze strijdkrachten in de buurt van de Russische grenzen of zijn ze daar snel inzetbaar, waardoor Rusland op dit gebied een aanzienlijk lokaal voordeel heeft. Maatregelen die dit Russische voordeel uithollen, kunnen Russische reacties en investeringen uitlokken die Rusland verder kunnen uitbreiden. Onze analyse van multidomein-systemen bestrijkt een aantal verschillende onderwerpen, variërend van nucleaire strijdkrachten tot nieuwe of opkomende technologieën. Deze systemen zijn kostbaar; als Rusland gedwongen zou kunnen worden om op deze gebieden mee te doen, zou dit een aanzienlijke aanslag op zijn middelen kunnen betekenen. Verscheidene van deze systemen kunnen echter een bedreiging vormen voor de strategische stabiliteit tussen de Verenigde Staten en Rusland, en moeten daarom met de nodige omzichtigheid worden onderzocht.

Wij onderzoeken vier hoofdcategorieën van land- of multidomeinpolitieke maatregelen op hun vermogen om Rusland uit te breiden. Ten eerste onderzoeken we of een grotere aanwezigheid van landstrijdkrachten in Europa het potentieel heeft om Rusland uit te breiden en of het vermogen om dat te doen afhankelijk is van de samenstelling en locatie van die troepenmacht. Deze beoordeling volgt op uitgebreid recent werk van RAND en andere analisten die pleiten voor meer landstrijdkrachten om de afschrikking te vergroten, met name op de oostflank van de NAVO. Ten tweede onderzoeken we of een grote toename in de omvang en frequentie van

Oefeningen van de VS en de NAVO in Europa zouden Rusland kunnen uitbreiden. Analisten hebben onlangs betoogd dat een terugkeer naar uitgebreidere en complexere oefeningen, zoals voor het laatst tijdens de Koude Oorlog, zowel

213

de afschrikking van Rusland te vergroten en de VS en de NAVO beter in staat te stellen sneller strijdkrachten in te zetten voor kwetsbare NAVO-leden aan de oostflank. Ten derde beoordelen wij of een terugtrekking van de VS uit het INF-verdrag kan worden gebruikt als een manier om Rusland uit te breiden. De Verenigde Staten hebben verklaard dat Rusland het INF-verdrag schendt, waardoor sommige analisten zich afvragen of de Verenigde Staten er zelf niet beter mee gediend zouden zijn zich uit het verdrag terug te trekken. Ten vierde onderzoeken wij de mogelijkheid om Rusland uit te breiden door te investeren in nieuwe of opkomende wapentechnologieën, mogelijk in combinatie met militaire misleidingsactiviteiten. Deze technologieën hebben het potentieel om lokale Russische militaire voordelen, zoals zijn A2AD-capaciteiten, die van vitaal belang zijn voor de Russische nationale veiligheid, te ondermijnen. Hoewel deze investeringen succesvol kunnen zijn bij het uitbreiden van Rusland, moet ook het risico dat zij kunnen vormen voor de stra- tegische stabiliteit tussen de Verenigde Staten en Rusland zorgvuldig worden afgewogen.

Maatregel 1: Uitbreiding van de landstrijdkrachten van de VS en de NAVO in Europa

De Verenigde Staten hebben hun landstrijdkrachten in Europa sterk verminderd sinds het einde van de Koude Oorlog. De strijdkrachten van het Amerikaanse leger in Europa daalden van meer dan 200.000 manschappen in 1989 tot ruwweg 26.000 in 2016.1 Dit ging gepaard met een afname van capaciteiten. Zo hebben de Verenigde Staten in 2013 de laatste van hun vooruitgeschoven zware pantsers uit Europa teruggetrokken.2 Zowel Europese NAVO-leden als Rusland hebben hun grondtroepen in deze periode drastisch zien afnemen, hoewel de Russische afname substantiëler was. Ondanks hun eigen dalingen zijn de grondtroepen van de NAVO in Europa sinds het einde van de jaren tachtig veel groter geworden in vergelijking met Rusland, hoewel de kloof de afgelopen tien jaar ongeveer constant is gebleven (figuur 8.1).

1 Defense Manpower Data Center, "Historical Reports-Military Only (geaggregeerde gegevens 1950-current)," Alexandria, Va.: Ministerie van Defensie van de V.S, 2017.

2 "VS kondigt nieuwe tank en artillerie inzet aan in Europa," 2015.

Figuur 8.1

Actieve componenten Europese NAVO- en Russische legertroepen, 1989-2016

1.8

1.6

1.4

1.2

1.0

0.8

0.6

0.4

0.2

Jaar

BRON: International Institute for Strategic Studies (IISS), The Military Balance 2017, Vol. No.117, 2017;1, Defense Manpower Data Center, 2017.

OPMERKING: Vergelijkingen van actief legerpersoneel. Houdt geen rekening met vredeshandhavingsverplichtingen.

Wegens moeilijkheden met interoperabiliteit, bevelvoering en controle, en verdubbeling van capaciteiten, heeft het samenvoegen van troepenaantallen van verschillende NAVO-bondgenoten de neiging de militaire sterkte van elke groep te overschatten in vergelijking met de strijdkrachten van één enkel land. Niettemin 8.1suggereert de figuur dat de totale omvang van de grondstrijdkrachten van de NAVO in vergelijking met die van Rusland niet de grootste zorg lijkt te zijn voor het bondgenootschap. Er zijn echter drie andere onderling samenhangende factoren die volgens analisten reden tot zorg geven in het geval van een conflict met Rusland op korte termijn: de locatie van de NAVO-strijdkrachten, het niveau van paraatheid en capaciteit van de NAVO-strijdkrachten in Europa, en de omvang en samenstelling van de Amerikaanse strijdkrachten in Europa. Ten eerste bevinden de grondtroepen van de NAVO zich voornamelijk in het westen en zuiden van Europa, terwijl de veiligheidsgaranties van het bondgenootschap in de afgelopen twee decennia verder naar het oosten zijn uitgebreid, in sommige gevallen tot aan de grenzen van Rusland. In 2016 bevonden de zes grootste Europese legers van de NAVO zich op ruime afstand van de oostflank van het bondgenootschap, terwijl alleen de zevende en achtste grootste legers (behorend tot

Duitsland en Polen, respectievelijk) dichter bij elkaar gelegen zijn.3 Ten tweede wordt de bezorgdheid over deze geografische spreiding nog vergroot door de over het algemeen lage staat van paraatheid en capaciteit van de Europese grondtroepen die lid zijn van de NAVO. Zelfs de meest capabele van de West-Europese NAVO-bondgenoten zou moeite hebben om in minder dan een paar weken één zware brigade op de been te brengen voor inzet in het Baltische gebied.4 Ten derde, terwijl de Amerikaanse grondtroepen in Europa doorgaans op een hoger niveau van paraatheid en capaciteit zijn gehandhaafd, zijn deze troepen de afgelopen tien jaar drastisch gereduceerd. Zelfs in 2006 bedroeg het aantal Amerikaanse legertroepen in Europa meer dan 50.000; in 2016 was de troepenmacht teruggebracht tot ruwweg de helft van dat aantal.5 Zoals reeds vermeld, zijn de vooruitgeschoven

Afgezien2013, van de2017. vermindering van de high-end capaciteiten die deze terugtrekking vertegenwoordigt, kunnen kleinere aantallen Amerikaanse grondtroepen in Europa ook het risico met zich meebrengen dat tegenstanders in verwarring raken over de vastberadenheid van de VS om een conflict op het continent uit te vechten en te winnen.

Deze factoren hebben verschillende analisten doen concluderen dat, in het geval van een conflict met Rusland op korte termijn in een Oost-Europees NAVO-lid, snel inzetbare grondtroepen van de VS en de NAVO zwaar in de minderheid zouden zijn bij hun Russische tegenhangers, ondanks de gezamenlijke groottevoordelen van de NAVO.6 Na de topconferenties van Wales 2014en Warschau in 2016 heeft de NAVO een aantal beperkte stappen ondernomen om haar aanwezigheid in de Baltische regio te vergroten om de afschrikking te versterken en het risico te verkleinen dat Rusland zou overwegen een dergelijk conflict te beginnen. Estland, Letland, Litouwen en Polen herbergen momenteel elk een aanhoudende roterende inzet van een multinationaal licht bataljon, geleid door het Verenigd Koninkrijk, Canada, Duitsland en de Verenigde Staten,

3 De zes grootste legers behoorden toe aan Frankrijk, Griekenland, Italië, Spanje, Turkije en het Verenigd Koninkrijk. Zie IISS, 2017.

4 Michael Shurkin, The Abilities of the British, French, and German Armies to Generate and Sustain Armored Brigades in the Baltics, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-1629-A, 2017.

5 Defensie Manpower Data Center, 2017.

6 Shlapak en Johnson, 2016.

respectievelijk.7 Bovendien hebben de Verenigde Staten een gepantserde brigade gevechtseenheid (ABCT) naar Europa teruggestuurd op basis van roulatie: Het is gestationeerd in Polen en zal kleinere eenheden inzetten in andere oostelijke NAVO-landen, waaronder de Baltische staten.8 De Verenigde Staten hebben ook materieel voor een extra ABCT, enablers, en een divisiehoofdkwartier voorgepositioneerd.9

Ondanks deze stappen kan er zeker meer worden gedaan om de effectieve capaciteiten van de NAVO-grondtroepen te vergroten. Het primaire doel van verdere inspanningen in dit verband zou waarschijnlijk zijn de afschrikking verder te vergroten en staten gerust te stellen over het vermogen van het bondgenootschap om de veiligheidsgarantie van artikel V van de NAVO uit te voeren. Inschatten hoeveel strijdkrachten nodig zijn om potentiële Russische agressie tegen NAVO-leden af te schrikken - en onder welke omstandigheden - is een complexe vraag, en een volledige analyse valt buiten het bestek van dit verslag.10

Naast hun afschrikkende waarde kunnen verdere uitbreidingen van de NAVO-grondstrijdkrachten ook worden gebruikt als een manier om Rusland uit te breiden. Toen in de aanloop naar de Top van Warschau2016 overeenstemming werd bereikt over de inzet van samengestelde NAVO-bataljons in elk van de Baltische Staten en Polen, kondigde Rusland aan dat het van plan was zijn strijdkrachten in de westelijke en zuidelijke militaire districten drastisch uit te breiden, hoewel het grootste deel van deze uitbreiding zou komen van reorga- nisatie en veranderingen in de houding van bestaande strijdkrachten.11 Dit zou betekenen

7 Paul Belkin, NAVO-top van Warschau: In Brief, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R44550, 14 november 2016, blz. 3-4.

8 Jacob McDonald, "Tanks arriveren in Duitsland om pantserrotaties te beginnen," United States European Command, 12 januari 2017.

9 Belkin, p2016,. 10.

10 Voor een kader waarin de factoren worden geschetst waarmee in een dergelijke analyse rekening moet worden gehouden, zie Bryan Frederick, Matthew Povlock, Stephen Watts, Miranda Priebe, en Edward Geist, Assessing Russian Reactions to U.S. and NATO Posture Enhancements, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-1879-AF, 2017.

11 Meer bepaald kondigde Rusland zijn voornemen aan om in deze districten twee nieuwe legers en drie nieuwe gemechaniseerde divisies te vormen, hoewel het grootste deel van de betrokken strijdkrachten uit bestaande eenheden zou worden geput. Zie Marek Menkiszak en Piotr Żochowski, "Russia's Reaction to the NATO Summit in Warsaw," Ośrodek Studiów Wschodnich (Centrum voor Oosterse Studies), juli 13, 2016.

een substantiële reactie op vier vooruitgeschoven NAVO-lichte bataljons; in werkelijkheid lijken deze Russische troepen en de bases die worden gebouwd om hen te ondersteunen, rond de grenzen van Oekraïne te zijn gepositioneerd en niet in de buurt van NAVO-leden, zoals de Baltische Staten.12 Hoewel Rusland duidelijk bezorgd was over de politieke gevolgen en de signaalfunctie van de inzet van troepen na de Top van Warschau, lijken deze kleine NAVO-strijdkrachten geen invloed te hebben gehad op de totale Russische militaire investeringen. Het Russische defensiebudget is in 2017 bescheiden gedaald,13 en de hogere prioriteit die aan andere systemen wordt gegeven, beperkt Rus- sische mogelijkheden om te blijven investeren in de modernisering van zijn grondtroepen.14

In het volgende deel worden de potentiële voordelen en risico's beoordeeld van de uitvoering van drie illustratieve opties voor een aanzienlijke vergroting van de NAVO-grondstrijdmachtvermogens. Deze opties sluiten elkaar niet uit en kunnen geheel of gedeeltelijk samen worden uitgevoerd, maar de voordelen en risico's ervan kunnen gemakkelijker afzonderlijk worden onderzocht. Zij zijn bedoeld als illustratie van de soorten opties waarover de Verenigde Staten en de NAVO beschikken om hun grondstrijdkrachten in Europa te vergroten, maar niet om specifieke strijdkrachtenpakketten aan te wijzen die vanuit operationeel oogpunt het nuttigst zouden kunnen zijn.

De eerste optie zou een aanzienlijke uitbreiding van de Amerikaanse grondtroepen in Europa inhouden, met inbegrip van de zware strijdkrachten en het vuren, tot ten minste het niveau van tien jaar geleden. 15 Het Amerikaanse leger heeft momenteel drie brigade gevechtsteams (BCT's) in Europa: twee vooruitgeschoven (één

12 Michael Kofman, "Het ABC van Russische militaire macht: A Primer for the New Admin- istration," The National Interest, 2 februari 2017a.

13 Craig Caffrey, "Rusland stelt defensie-uitgaven naar boven bij", Janes Defence Weekly, maart. 21,2018.

14 Kofman, 2017a; Michael Kofman "Reports of Deep Cuts to Russia's Defense Budget Have Been Grossly Exaggerated," World Politics Review, maart 2017b;22, Mark Gale- otti, "The Truth About Russia's Defence Budget," European Council on Foreign Relations, 24 maart 2017a.

15 Een terugkeer naar het niveau van de strijdkrachten van de Koude Oorlog, waarbij alleen al het Amerikaanse leger in Europa ongeveer even groot zou worden als het huidige Russische leger, om niet te zeggen veel capabeler, lijkt zowel onnodig voor een plausibel afschrikkingsdoel als hoogst onrealistisch vanuit een economisch en strategisch perspectief.

Stryker en één Infanterie/Airborne) en één roterend (gepantserd). Ter illustratie: deze optie zou kunnen neerkomen op een ruwe verdubbeling van de strijdkrachten van het Amerikaanse leger in Europa, tot zes permanente of voortdurend geroteerde BCT's, waarvan ten minste twee gepantserd, en aanzienlijk grotere artillerie- en tegenvuurelementen. Het zou ook kunnen inhouden dat extra materieel wordt voorbereid om nog meer troepen sneller vanuit de Verenigde Staten naar de regio te laten stromen. De kosten hiervan zouden gedeeltelijk afhangen van de vraag of de extra eenheden permanent in Europa worden gestationeerd dan wel voortdurend vanuit de Verenigde Staten worden gerouleerd, alsmede van de vraag welke eenheden die worden gerouleerd zwaar zijn en welke licht. Volgens een ruwe schatting zouden de jaarlijkse kosten, indien deze drie extra BCT's uit bestaande eenheden worden gerekruteerd, waarschijnlijk in de orde van grootte van 1 miljard dollar hoger liggen dan het niveau2017 van de FY, met daarbovenop nog extra kosten voor de bouw of renovatie van een basis, afhankelijk van de gekozen locaties.16 Indien de naar Europa uitgezonden eenheden nieuw zouden worden gevormd, zouden de kosten, met inbegrip van nieuw materieel, aanzienlijk hoger zijn. 17 De Verenigde Staten zouden ook met alternatieve kosten kunnen worden geconfronteerd indien bestaande eenheden, waarvan thans wordt aangenomen dat zij in de Verenigde Staten zijn gestationeerd, naar Europa zouden worden overgeplaatst. Indien deze troepen voortdurend zouden worden ingezet in landen als Estland of Letland, zou het vertrek van deze troepen om het hoofd te bieden aan onvoorziene omstandigheden elders, plaatselijk kunnen worden geïnterpreteerd als een verzwakking van de Amerikaanse inzet. Deze bezorgdheid zou kunnen worden verminderd indien de eenheden zouden worden ingezet in Duitsland of op andere plaatsen in West

16 Deze ruwe berekening gaat uit van één extra persistente-rotatie BCT die

jaarlijks $637 miljoen en twee extra BCT's permanent gestationeerd in Europa op

360 miljoen dollar per jaar. De kostenramingen zijn gebaseerd op de studies en de historische ervaring met ABCT's. Het ene lichte BCT waarvan wordt aangenomen dat het in dit scenario wordt ingezet, zou iets goedkoper zijn vanwege de lagere materieelkosten. Het zou waarschijnlijk kostenefficiënter zijn de ABCT's permanent te stationeren en de lichte brigade voortdurend te laten rouleren indien de beleidsmakers voor die troepenmix zouden kiezen. Voor details over deze afzonderlijke ramingen, zie Kathleen

H. Hicks, Heather A. Conley, Lisa Sawyer Samp, Anthony Bell, Jeffrey Rathke, and John O'Grady, Evaluating Future U.S. Army Force Posture in Europe: Phase II Report, Washington, D.C.: Center for Strategic and International Studies, juni 2016, blz. 60-61.

17 Momenteel geplande verhogingen van de financiering van het Amerikaanse leger om de modernisering van ABCT-uitrustingssets te betalen, maken de optie om voor dit doel volledig nieuwe ABCT's te moeten inzetten minder waarschijnlijk. Zie Jen Judson, "US Army's 2018 Budget Request Stockpiles Munitions, Modernizes Armored Brigades," Defense News, 18 mei 2017.

Europa, of rouleerden niet altijd naar hetzelfde land, waardoor kon worden voorkomen dat ter plaatse verwachtingen van permanente aanwezigheid werden gewekt.

De tweede optie houdt een aanzienlijke verhoging in van de uitgaven van de Europese NAVO-leden om de paraatheid en de capaciteiten van hun strijdkrachten te verbeteren. Zoals figuur 8.1 laat zien, blijven de grondtroepen van de Europese NAVO-leden, hoewel zij de afgelopen jaren steeds verder zijn ingekrompen, aanzienlijk in omvang, althans op papier. Hun gebrek aan inzetbaarheid in een conflictscenario met een korte waarschuwing is te wijten aan een zeer lage graad van paraatheid en een tekort aan materieel, beide symptomen van aanhoudende onderinvestering en meer dan een decennium zonder waargenomen Russische dreiging. 18 De oplossing, in grote lijnen, is om meer geld uit te geven. Een zekere verhoging van de eindsterkte kan nodig zijn om een groter aantal strijdkrachten in staat te stellen in een verhoogde staat van paraatheid te blijven, maar aankoop, opleiding en onderhoud lijken voor de meeste staten de meest dringende behoeften te zijn.19 Idealiter zou dit geld afkomstig zijn van de belastingbetalers van de landen zelf, en er zijn tekenen dat de investeringen in defensie onder de belangrijkste Europese NAVO-leden langzaam weer beginnen toe te nemen.20 In deze optie gaan wij er ter illustratie van uit dat alle grotere en militair meer capabele staten in de NAVO hun

18 Shurkin, 2017.

19 Georg Löfflman, "Pulling Germany's Military Back from the Brink," The National Inter- est, 16 september 2015; Gregory Viscusi, "French Military Overstretched as Hollande Pushes Active Role," Bloomberg News, 21 januari 2016; Sam Jones, "Britain's 'Withered' Forces Not Fit to Repel All-Out Attack," Financial Times, 16 september 2016; Natalia Kopytnik, "EAA Report Casts Doubt on Polish Military Readiness," Warsaw Business Jour- nal, 16 juni 2015.

20 "Duitsland zegt defensie-uitgaven te verhogen, eist duidelijke Amerikaanse agenda, Reuters, 18 januari 2017. Het vermogen van Amerikaanse beleidsmakers om een verhoging van de defensie-uitgaven van Europese NAVO-leden te bewerkstelligen, is historisch gezien beperkt gebleken. Hoewel er tekenen zijn dat de potentiële dreiging die uitgaat van Rusland de berekeningen van sommige leden zou kunnen verschuiven, moet worden opgemerkt dat deze optie niet volledig binnen het vermogen van de Amerikaanse beleidsmakers ligt om te bereiken. Een optie voor de Amerikaanse beleidsmakers die politiek moeilijker ligt, is een deel van het benodigde extra geld of gerichte uitrusting te verstrekken in de vorm van Amerikaanse militaire bijstand, hoewel dergelijke financiering de laatste tijd niet beschikbaar is geweest voor grote, rijke landen die er eenvoudigweg voor hebben gekozen niet meer aan defensie uit te geven. Het zou om aanzienlijke bedragen gaan. Alleen al om de Duitse defensie-uitgaven van 1,2% van het BBP op 2% van het BBP te brengen (van een economie van 3,6 biljoen dollar) zou een extra 27 miljard dollar per jaar nodig zijn.

De defensie-uitgaven zullen veel sneller stijgen, zodat zelfs landen als Duitsland (momenteel ongeveer 1,2 procent van het BBP) binnen enkele jaren de beoogde 2 procent van het BBP zullen uitgeven.21 Uitbreiding van de capaciteit van kleinere NAVO-leden in de frontlinie, zoals Estland, Letland en Litouwen, zou ook zeer welkom zijn met het oog op afschrikking. Gezien de omvang van hun bevolking is het echter onwaarschijnlijk dat hun capaciteiten zodanig kunnen worden uitgebreid dat dit Rusland ertoe zou aanzetten zich in reactie daarop wezenlijk uit te breiden. Ook het gemeenschappelijk budget voor het NAVO-programma voor veiligheidsinvesteringen, dat wordt gefinancierd uit bijdragen van de landen in verhouding tot hun BBP, zou aanzienlijk kunnen worden verhoogd.22 Dit zou grotere, hoofdzakelijk Europese bijdragen mogelijk maken voor de financiering van een grootschaliger opbouw van infrastructuur in de oostflank van het Bondgenootschap; dat zou deze leden op hun beurt in staat stellen om in geval van crisis snel extra NAVO-strijdkrachten te ontvangen.

De derde optie houdt in dat een veel groter aantal strijdkrachten van ofwel de VS ofwel West-Europese NAVO-leden rechtstreeks in de Baltische Staten of Polen wordt ingezet.23 Het "Enhanced For ward Presence"-initiatief van de NAVO heeft reeds geleid tot de roulerende inzet van multinationale bataljons in Estland, Letland, Litouwen en Polen, maar bij deze optie wordt gedacht aan strijdkrachten van veel grotere omvang en met veel meer effectieve gevechtskracht.24 Ter illustratie: het zou kunnen gaan om de stationering van één of meer BCT's of equivalenten in elk van de Baltische staten.

21 "Duitsland zegt defensie-uitgaven te verhogen, eist duidelijke Amerikaanse agenda," 2017.

22 De bijdragen aan het budget van het NAVO-veiligheidsinvesteringsprogramma bedroegen in 2016 690 miljoen euro, waarvan het Amerikaanse aandeel ruwweg 22 procent van dat totaal bedroeg. De op het bbp gebaseerde formule voor de verdeling van de kosten van het programma zorgt voor robuuste Europese steun voor vitale infrastructuuruitgaven. Verdere verhogingen van de financiering van het programma zouden dezelfde proportionele formule kunnen behouden. Zie John Aguirre, "Management of NATO's Common-Funded Resources," presentatiedia's, Garmisch, Duitsland: Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, maart 2016; Military Construc- tion Program, "FY2017 Budget: North Atlantic Treaty Organization Security Investment Program," Washington, D.C.: U.S. Department of Defense, februari. 2016.

23 De NAVO-Rusland-stichtingsakte van 1997 wordt momenteel door de meeste NAVO-leden geïnterpreteerd als een beletsel voor de permanente stationering van grote NAVO-strijdkrachten in de oostelijke flank van het bondgenootschap, maar deze strijdkrachten zouden ook permanent of bij toerbeurt kunnen worden gestationeerd. Zie NAVO, "Betrekkingen NAVO-Rusland: De feiten," 28 februari 2018.

24 NAVO, "NAVO's Enhanced Forward Presence", Brussel, factsheet, mei 2017a.

Staten, met nog grotere troepen, waaronder verscheidene Amerikaanse of Europese BCT's, met inbegrip van zware strijdkrachten en brandbestrijding, gestationeerd in Polen. De stationering van een dergelijke troepenmacht op deze plaats zou een evenredige afspiegeling zijn van de NAVO-aanwezigheid in West-Duitsland tijdens de Koude Oorlog, zij het met een veel lagere totale troepenmacht en ditmaal veel dichter bij de Russische grens.25 Twee bijkomende verschillen met de Koude Oorlog zijn de moeite van het belichten waard. Ten eerste wordt ervan uitgegaan dat deze optie niet de stationering van kernwapens op het grondgebied van deze staten omvat, hoewel die mogelijkheid elders in dit hoofdstuk wordt onderzocht. Ten tweede lijkt het stationeren van strijdkrachten van deze omvang in de Baltische staten of Polen, vanuit het oogpunt van Rusland en ten minste enkele Europese NAVO-leden, in strijd te zijn met de "NATO Russia Founding Act" van 1997. De belangrijkste zin in die wet luidt,

De NAVO herhaalt dat het bondgenootschap in de huidige en de te voorziene veiligheidsomstandigheden zijn collectieve defensie- en andere missies zal uitvoeren door te zorgen voor de nodige interoperabiliteit, integratie en versterkingscapaciteit, veeleer dan door bijkomende permanente stationering van aanzienlijke strijdkrachten.26

Sommige analisten hebben aangevoerd dat de zinsnede "in het huidige en het te verwachten veiligheidsklimaat" duidelijk geen betrekking heeft op de veranderingen in de Europese strategische situatie sinds de Russische inval in Oekraïne. Maar dit argument is niet overtuigend gebleken voor alle NAVO-leden, met name voor Duitsland.27 De huidige NAVO-strijdkrachten ter grootte van een bataljon in de Baltische staten en Polen worden deels om deze reden bij toerbeurt ingezet, in plaats van permanent. Bij grotere troepenmachten

25 Bij deze optie is bewust gekozen voor een grote troepenmacht, om duidelijker aan te geven dat Rusland op deze manier kan worden uitgebreid. Als afschrikking, en niet uitbreiding, van Rusland het doel is, dan zouden minder troepen waarschijnlijk voldoende zijn.

26 NAVO, "Oprichtingsakte inzake wederzijdse betrekkingen, samenwerking en veiligheid tussen de NAVO en de Russische Federatie, ondertekend in Parijs, Frankrijk," oktober 12,2009.

27 Vanessa Gera, "Poolse en Baltische hoop op permanente NAVO-bases gefrustreerd door overeenkomst met Rusland uit 1997," Associated Press, 4 september 2014; Luke Coffey en Daniel Kochis, "The 1997 NATO-Russia Founding Act Does Not Prohibit Permanent NATO Bases in Eastern Europe," Washington, D.C.: Heritage Foundation, april. 29,2016.

De grotere strijdkrachten die hier worden besproken, worden geacht op deze manier te worden ingezet (d.w.z. voorwaarts gestationeerd).

De Baltische staten hebben te kennen gegeven bereid te zijn de kosten te betalen voor de ondersteuning van het gastland van extra Amerikaanse troepen die op hun grondgebied zouden kunnen worden gestationeerd, maar deze staten hebben wellicht slechts beperkte mogelijkheden om deze kosten voor grotere uitzendingen volledig te dragen zonder dat dit ten koste gaat van hun eigen defensiebudget.28 De stationering van meerdere brigades in staten die ze nog niet eerder hebben ontvangen, zou daarom waarschijnlijk aanzienlijke extra kosten meebrengen voor de bouw van de nodige bases en infrastructuur. De optie om deze strijdkrachten in de Baltische Staten en Polen in te zetten kan afzonderlijk worden uitgevoerd of samen met een van de eerste twee opties om de totale NAVO-grondvermogens in Europa te vergroten.

Voor elk van deze drie opties onderzoeken wij vervolgens de potentiële voordelen, waaronder de mogelijkheid om Rusland uit te breiden en de afschrikking te versterken, alsook de potentiële risico's, waaronder inefficiënt gebruik van middelen en de mogelijkheid om een ongewenste Russische reactie uit te lokken.

Potentiële voordelen en risico's

De potentiële voordelen van een uitbreiding van de NAVO-landstrijdkrachten in Europa of van een verhoging van hun effectieve vermogens zouden drievoudig zijn. Ten eerste zouden deze strategieën de waarschijnlijkheid dat Rusland een kortdurende aanval op een NAVO-lid overweegt, kunnen verkleinen door (1) een signaal af te geven dat het bondgenootschap vastbesloten is te vechten en (2) de capaciteiten van de NAVO te vergroten om die strijd te winnen. De afschrikkingsvoordelen die deze grotere landstrijdkrachten zouden opleveren, hangen af van de waarschijnlijkheid dat Rusland bij afwezigheid daarvan een dergelijke aanval zou overwegen. Een volledige analyse van deze kwestie zou rekening moeten houden met het huidige machtsevenwicht in Europa (dat in zijn totaliteit zwaar doorweegt in het voordeel van de NAVO, maar plaatselijk zwaar doorweegt in het voordeel van Rusland in staten die onmiddellijk aan de NAVO grenzen), de bredere kosten die Rusland zou

28 Hicks e.a., 2016, p. 54; Michael J. Lostumbo, Michael J. McNerney, Eric Peltz, Derek Eaton, David R. Frelinger, Victoria A. Greenfield, John Halliday, Patrick Mills, Bruce R. Nardulli, Stacie L. Pettyjohn, Jerry M. Sollinger, and Stephen M. Worman, Overseas Basing of U.S. Military Forces: An Assessment of Relative Costs and Strategic Benefits, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-201-OSD, 2013.

verwachten als gevolg van zo'n aanval, en hoe zo'n aanval de Russische strategische en politieke doelstellingen, zowel intern als intern, zou dienen.

Ten tweede zou het vergroten van de omvang, de vermogens en de paraatheid van de grondtroepen van de NAVO in Europa kunnen bijdragen tot de ondersteuning van een breder scala van operaties in andere regio's. Grondtroepen in Europa zouden sneller kunnen worden ingezet bij rampen in het Midden-Oosten of Noord-Afrika dan eenheden die in de Verenigde Staten zijn gestationeerd, met name indien zij in hogere staat van paraatheid worden gehouden. Een toename van het aantal snel inzetbare Europese grondtroepen en van hun vermogens zou deze staten in staat kunnen stellen een actievere rol te spelen bij de beveiliging van hun onmiddellijke omgeving; een dergelijke toename zou ook een meer gezamenlijke reactie van de VS en Europa op crises mogelijk kunnen maken, waardoor de interoperabiliteit zou worden verbeterd en mogelijk een grotere beleidscoherentie zou worden aangemoedigd.

Ten derde zou een uitbreiding van de NAVO-grondmacht Rusland ertoe kunnen aanzetten meer te investeren om die potentiële dreiging het hoofd te bieden of om zijn voordeel aan de grens te behouden en de handelingsvrijheid te handhaven. Niet alle soorten extra NAVO-grondstrijdkrachten zullen Rusland er echter waarschijnlijk toe aanzetten middelen te verschuiven. Zo zal een simpele vergroting van de totale NAVO-grondstrijdkrachten Moskou er waarschijnlijk niet toe brengen meer uit te geven aan tegenmaatregelen. In de afgelopen twee decennia heeft de NAVO een aanzienlijke voorsprong behouden op het gebied van de totale omvang van haar grondtroepen in Europa. De Russische defensie-investeringen in dezelfde periode - waarvan er vele onder moeilijke begrotingsomstandigheden zijn gedaan - waren voornamelijk gericht op de instandhouding van strategische kernmachten en luchtverdedigings- en raketcapaciteiten.29 Hoewel het niveau van de NAVO-grondstrijdkrachten de afgelopen jaren is gedaald, lijkt het onwaarschijnlijk dat Rusland zijn investeringen drastisch zal wijzigen als deze terugkeren naar het geaggregeerde niveau van tien jaar geleden; Rusland lijkt andere NAVO-capaciteiten als zorgwekkender te hebben aangemerkt.

NAVO-grondtroepen die zich dichtbij of aan de grenzen van Rusland bevinden of die in aanzienlijke aantallen op een veel hoger niveau van paraatheid worden gehouden, zouden echter wel eens tot een andere reactie kunnen leiden. Inzet van verscheidene BCT's met een hoog niveau van paraatheid op de oostelijke flank van de NAVO

29 Kofman, 2017a.

zal Moskou er waarschijnlijk niet van overtuigen dat de NAVO wellicht een grootscheepse grondinvasie van Rusland overweegt, maar vanuit Russisch perspectief zou dit toch een zeer bedreigende ontwikkeling zijn. Dergelijke troepen zouden Moskou niet echt bedreigen, maar zij zouden Kalin- ingrad wel in gevaar kunnen brengen, vooral indien zij vergezeld gaan van capaciteiten die bedoeld zijn om de Russische artillerievoordelen ten opzichte van NAVO-eenheden in het gebied tegen te gaan, zoals MLRS (multiple launch rocket systems) of high-mobility artillery rocket systems (raketsystemen met meervoudige ladingen). Deze eenheden zouden ook gemakkelijker kunnen worden ingezet op andere plaatsen in de regio die zeer gevoelig liggen voor Rusland, zoals Oekraïne of Georgië. Bovendien zouden de eenheden een duidelijke politieke uitdaging vormen voor een regime dat zijn binnenlandse populariteit heeft ingezet op de herbevestiging van de rol van Rusland als grote mogendheid, met inbegrip van zijn primaat in zijn zelfverklaarde nabije buitenland. Indien de troepen in de Baltische Staten of Polen in de eerste plaats afkomstig zouden zijn van de Verenigde Staten en niet zozeer van Westeuropese NAVO-leden, zouden de waargenomen dreiging en de politieke uitdaging waarschijnlijk nog groter zijn.

De mogelijke Russische reacties op dergelijke inzet aan zijn grenzen kunnen sterk uiteenlopen, maar zullen waarschijnlijk alle aanzienlijke middelen vergen. Rusland zou vrijwel zeker aankondigen dat het zijn binnenlandse posities zal wijzigen, zoals het deed voor de Top van Warschau, maar2016, het is waarschijnlijk dat deze wijzigingen van de strijdkrachten eerder tegen de NAVO dan tegen Oekraïne zullen worden gericht. De veranderingen zouden de bouw van nieuwe bases aan de grenzen van de Baltische Staten of een grotere omvang en capaciteit van de Russische grondtroepen kunnen inhouden. Indien Rusland echter de toegenomen grondcapaciteiten van de NAVO slechts ziet als een symptoom van een agressievere NAVO-intentie in het algemeen, zou het kunnen aannemen dat de grootste dreiging die van de NAVO uitgaat, in de lucht blijft en zijn capaciteiten op het gebied van luchtverdediging en raketsystemen ter compensatie verder opvoeren. Hoe dan ook, het eindresultaat zou waarschijnlijk een stijging van de Russische militaire uitgaven zijn.

De risico's die gepaard zouden gaan met een algemene toename van de capaciteit van de NAVO-grondstrijdkrachten in Europa - waaronder een verkleining van de paraatheidskloven van de Europese NAVO-leden en een toenemende behoefte aan Amerikaanse strijdkrachten die op traditionele plaatsen in West-Europa zijn gestationeerd - zullen waarschijnlijk beperkt zijn. Voor het grootste deel waren dergelijke troepenmachten tien jaar of langer geleden al aanwezig en gingen zij niet gepaard met negatieve Russische reacties. Ook al zijn de betrekkingen tussen de NAVO en Rusland verslechterd

Sinds die tijd wordt een sterkere en meer capabele NAVO-grondmacht die in West-Europa gecentreerd blijft, waarschijnlijk niet gezien als een politieke of militaire uitdaging voor vitale Russische belangen. De risico's zijn groter wanneer wordt gedacht aan een drastisch grotere parate grondtroepenmacht die dichter bij of aan de grenzen van Rusland is gecentreerd. Zoals eerder opgemerkt, zou een dergelijke troepenmacht de Russische militaire uitgaven kunnen doen toenemen, juist omdat zij een duidelijke politieke en mogelijk ook strategische uitdaging zou vormen voor Russische belangen in landen als Oekraïne, Wit-Rusland en Georgië. Rusland zou een versterkte voorwaartse houding kunnen beschouwen als een onderdeel van een algemene NAVO-inspanning om zijn nabije buitenland te betwisten, waarbij landen als Oekraïne worden aangemoedigd zich harder op te stellen tegen Moskou en re-theoretische, en mogelijk materiële, steun wordt geboden aan andere landen die overwegen hun strategische oriëntatie op Europa te verleggen. Dergelijke verschuivingen zouden een bedreiging vormen voor de veiligheid van het Russische regime doordat belangrijke staten uit zijn strategische baan zouden worden gehaald en doordat zou blijken dat staten in de regio politieke en economische hervormingen kunnen doorvoeren die het huidige regime in Moskou vijandig gezind zijn. Doordat de inzet van dergelijke troepen een potentiële bedreiging vormt voor deze kernbelangen van Rusland, zou Rusland geneigd zijn krachtig terug te slaan in een poging de Verenigde Staten en de NAVO ervan te weerhouden deze troepenmacht in te zetten of, als dat niet mogelijk is, aan te dringen op het terugdraaien van de inzet nadat deze heeft plaatsgevonden. Dit verzet zou verschillende vormen kunnen aannemen, met inbegrip van, maar niet beperkt tot

op het volgende gericht:

• grotere inspanningen om de NAVO-leden die de inzet verzorgen te destabiliseren, met inbegrip van het mobiliseren van lokale oppositie tegen de inzet zelf

• horizontale escalatie om de belangen van de VS of Europa in andere regio's, zoals het Midden-Oosten, te bedreigen

• plaatsing van strategische troepen in verhoogde staat van paraatheid, waarbij wordt benadrukt dat de inzet zelf een acute crisis in de betrekkingen

• een breuk met het INF-verdrag en de plaatsing van nucleair bewapende tussenafstandsraketten

• verhoogde pogingen om de westerse politieke systemen te destabiliseren.

Een ontplooiing van voornamelijk grondtroepen naar Oost-Europa, zelfs als die van aanzienlijke omvang is, zou op zichzelf geen bedreiging vormen voor de veiligheid of de commando- en controlesystemen van het Russische regime. Indien een dergelijke inzet echter gepaard zou gaan met de versterking van andere capaciteiten, zoals robuustere raketafweersystemen of NAVO-mis- siles voor de middellange afstand, zou een meer overhaaste Russische reactie kunnen ontstaan indien deze zaken samen worden opgevat als een signaal dat de NAVO een directe aanval op Rusland overweegt. Het mogelijk escalerende effect van raketten die een directe bedreiging vormen voor de Russische commando- en controlesystemen wordt elders in dit verslag behandeld.

Waarschijnlijkheid van succes

In de mate dat de versterkte NAVO-grondtroepen in West-Europa gecentreerd blijven, kunnen zij waarschijnlijk aanzienlijk worden uitgebreid en meerdere voordelen bieden, waaronder een grotere afschrikking en grotere vermogens voor contingentieoperaties in nabije regio's, met een relatief laag risico. De Verenigde Staten zouden waarschijnlijk minder politieke belemmeringen ondervinden om hun eigen strijdkrachten in West-Europese landen uit te breiden. Het stimuleren van grote verhogingen van de defensie-uitgaven van Europese NAVO-leden zou waarschijnlijk veel moeilijker blijken, maar zelfs relatief bescheiden verhogingen door leden met grote economieën, zoals Duitsland, zouden op den duur een aanzienlijk effect kunnen hebben. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat grondtroepen die voornamelijk in West-Europa zijn gestationeerd, Rusland aanzienlijk zullen uitbreiden.

Een andere mogelijkheid is dat de Verenigde Staten of de grotere Europese NAVO-leden hun grondtroepen in de oostflank van de NAVO aanzienlijk uitbreiden, wellicht door de NATO1977 Russia Founding Act ongeldig te verklaren vanwege de Russische annexatie van de Krim en de invasie van Oost-Oekraïne. Estland, Letland, Litouwen en Polen hebben blijk gegeven van groot enthousiasme voor het ontvangen van andere NAVO-strijdkrachten (met name Amerikaanse), hoewel nieuwe stationeringen in die landen nog steeds tot hogere kosten kunnen leiden dan gevestigde bases in West-Europa. Sommige Westeuropese NAVO-leden, met name Duitsland, zullen wellicht terughoudend staan tegenover het stationeren van grotere concentraties van hun eigen strijdkrachten zo dicht bij de Russische grens of zelfs de permanente stationering van grote strijdkrachten van andere landen steunen, omdat dit zou leiden tot

in strijd zijn met hun interpretaties van de NATO Rusland Founding Act, waarvan zij wellicht niet graag afstand doen.

Dergelijke ontplooiingen, met name van Amerikaanse strijdkrachten, zouden echter het potentieel hebben om Rusland uit te breiden door Moskou's perceptie van bedreigingen te versterken en door Rusland aan te zetten tot grotere militaire uitgaven. Grootschalige inzet aan de grenzen van Rusland zou echter ook het risico van conflicten vergroten, vooral als deze inzet wordt gezien als een uitdaging voor de zelfverklaarde rol van Rusland in buurlanden als Oekraïne, Wit-Rusland en Georgië. In de Baltische staten ingezette troepen zouden ook het risico lopen te worden overrompeld door een gecoördineerde Russische aanval voordat hulp kon arriveren. Het is niet duidelijk of het op deze manier uitbreiden van Rusland, tegen de prijs van een grotere instabiliteit in de bredere strategische relatie tussen Rusland en de NAVO, netto gunstig zou zijn voor de Verenigde Staten. Als zij erin slagen de afschrikking te versterken, zouden meer NAVO-grondtroepen in Europa beter kunnen worden gebruikt om de spanningen en de perceptie van dreiging aan beide zijden te verminderen dan door Rusland in een conventionele wapenwedloop te storten.

Maatregel 2: NAVO-oefeningen in Europa opvoeren

De NAVO heeft voor het laatst grootschalige militaire oefeningen in Europa gehouden tegen het einde van de Koude Oorlog. De grootste van deze oefeningen, de jaarlijkse oefening Return of Forces to Germany (REFORGER), gaf blijk van een

Het vermogen en de bereidheid van de VS om aanzienlijke strijdkrachten te mobiliseren en in West-Europa in te zetten en om nauw samen te werken met aanzienlijke strijdkrachten van NAVO-bondgenoten. REFORGER-oefeningen waren bedoeld om de Amerikaanse strategie om binnen tien dagen tien divisies aan de NAVO te leveren met een zekere mate van duidelijke aanwijzingen en waarschuwing, te beoefenen en te verfijnen. De REFORGER-oefeningen bereikten eind jaren tachtig een piekomvang van ruwweg troepen115,000, inclusief het gebruik van honderden main battle tanks, en oefenden op een Sovjet-invasie van West-Duitsland.30 Op hun

30 J. David Lashlee en James H. Robinson, "Tactical Mobility Modeling for REFORGER 87," Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, Vol. No58,. August p8,1992,. 1223.

Op het hoogtepunt kostten de oefeningen meer dan 100 miljoen dollar en veroorzaakten ze in de gebieden in West-Duitsland waar de oefeningen plaatsvonden voor nog eens miljoenen dollars schade aan particuliere eigendommen.31 Na het einde van de Koude Oorlog nam de waarde die aan deze oefeningen werd gehecht snel af, en de laatste, veel kleinere REFORGER-oefening werd gehouden in 1993.32. Sindsdien hebben er op het continent geen NAVO-oefeningen van een dergelijke omvang meer plaatsgevonden. In 2013 was de grootste NAVO-oefening Steadfast Jazz, met ongeveer 6.000 manschappen, de grootste oefening van de NAVO sinds enkele jaren.33

Sinds de Russische invasie in Oekraïne zijn de 2014,Verenigde Staten en de NAVO begonnen met het vaker houden van grotere oefeningen in Europa. In 2015 waren bij Trident Juncture 36.000 manschappen betrokken die in Italië, Spanje en Portugal opereerden.34 Bij de 2016,door Polen geleide oefening Anakonda waren troepen31,000 betrokken, waaronder ruwweg 14.000 Amerikaanse troepen, en werd de interoperabiliteit van con- ventionele capaciteiten tussen 24 landen gedemonstreerd.35 In datzelfde jaar hebben de NAVO en de NAVO-lidstaten ruwweg 240 oefeningen van verschillende omvang gehouden.36 Hoewel deze toename van activiteit een duidelijke ommekeer betekent van de

31 Michael R. Gordon, "U.S. War Game in West Germany to Be Cut Back," New York Times, 14 december 1989; U.S. General Accounting Office, Computer Simulations Can Improve Command Training in Large-Scale Exercises, Washington, D.C., Report to the Chair- man, Subcommittee on Readiness, Committee on Armed Services, House of Representatives, GAO/NSIAD-91-67, januari 1991, blz. 34.

32 Anne Applebaum, "NATO's Next Mission", Washington Post, 23 november 2010; Patrick D. Allen, Simulation Support of Large-Scale Exercises: A REFORGER Case Study, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, R-4156-A, 1992, blz. 2-3.

33 NAVO, "NAVO's Steadfast Jazz Exercise Gets Underway," 2 november 2013; Ian J. Brzezinski en Nicholas Varangis, "The NATO-Russia Exercise Gap," Atlantic Council, 23 februari 2015. Opgemerkt zij dat de door het Verenigd Koninkrijk georganiseerde oefening Joint War- rior ruwweg twee keer zo groot was als Steadfast Jazz, hoewel nog steeds veel kleinschaliger dan de grote oefeningen uit de Koude Oorlog.

34 NAVO, "Trident Juncture Shows NATO Capabilities 'Are Real and Ready," 4 novem- ber 2015.

35 Alex Duval Smith, "NAVO-landen beginnen grootste oorlogsspel in Oost-Europa sinds Koude Oorlog," The Guardian, 6 juni, 2016.

36 NAVO, "Key NATO & Allied Exercises," Brussel, factsheet, juli 2016a.

na de Koude Oorlog, blijft de omvang van deze oefeningen ver onder het niveau van de Koude Oorlog en onder vergelijkbare Russische activiteiten.

Rusland heeft de schaal van zijn militaire oefeningen de afgelopen tien jaar drastisch opgevoerd. In 2009 waren bij de oefening Zapad-2009, de grootste Russische oefening sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, ruwweg 12,500troepen betrokken.37 Tegen die2014, tijd voerde Rusland de oefening Vostok-2014 uit, waaraan enkele manschappen deelnamen.155,00038 Bij deze en andere recente oefeningen hebben de Russische strijdkrachten geoefend in mobilisatie en gevechten op hoog niveau, met inbegrip van de integratie van kernwapentroepen.39 Daarnaast houdt Rusland omvangrijke "snap"-oefeningen, waarbij soms tot 50.000 manschappen betrokken zijn en die zonder waarschuwing vooraf worden uitgevoerd.40 Deze oefeningen zijn voor de NAVO wellicht het meest zorgwekkend omdat zij in een crisis moeilijk te onderscheiden zijn van de voorbereidingen voor een daadwerkelijke Russische aanval.41 Hoewel het CFE-verdrag voorschrijft dat dergelijke oefeningen vooraf moeten worden gemeld, heeft Rusland zijn deelname aan het verdrag in 2007 opgeschort.42 De NAVO volgde Rusland in 2011 door veel van zijn verplichtingen op te schorten, waardoor beide partijen verstoken bleven van de grotere geruststelling en stabiliteit die het kennisgevings- en inspectieregime van het CFE-verdrag had moeten bieden.43

37 Johan Norberg, Trainen om te vechten: Russia's Major Military Exercises 2011-2014, Stock- holm: Swedish Defence Research Agency (FOI), december 2015, p. 11.

38 Norberg, p2015,. 12.

39 Norberg, pp. 2015,33,42,61.

40 Ian J. Brzezinski en Nicholas Varangis, "The NATO-Russia Exercise Gap .... Then, Now, & 2017," Atlantische Raad, 25 oktober, 2016.

41 Keir Giles, Russia's 'New' Tools for Confronting the West: Continuïteit en vernieuwing in de machtsuitoefening door Moskou, Londen: Chatham House, maart, blz2016,. 68.

42 In 1999 is onderhandeld over een vervanging van het CFE-verdrag (waarover Rusland enthousiast is), maar de NAVO-leden hebben geweigerd het te ratificeren totdat Rusland zijn troepen terugtrekt uit de bevroren conflictgebieden in Moldavië en Georgië. Zie Richard Weitz, "Global Insights: Terwijl NAVO en Rusland ruziën, vergaart CFE-verdrag stof," World Politics Review, juli 30,2013.

43 Mika Hayashi, "Opschorting van bepaalde verplichtingen van het CFE-Verdrag door NAVO-bondgenoten: Examination of the Response to the Unilateral2007 Treaty Suspension by Russia," Journal of Conflict and Security Law, Vol. 18, No. 1, 2013, pp. 133-134.

Verscheidene analisten hebben de Verenigde Staten en de NAVO opgeroepen om weer veel krachtiger oefeningen in Europa te houden.44 Deze oefeningen zouden een signaal kunnen zijn dat de VS en de NAVO zich sterk inzetten voor de verdediging van de oostflank van de NAVO en praktische voordelen kunnen opleveren, zoals kortere mobilisatie- en inzettermijnen voor eenheden die niet in hoge staat van paraatheid zijn of niet in Europa zijn gestationeerd. Door het vermogen en de geloofwaardigheid van de NAVO te versterken om geweld te gebruiken ter bescherming van haar leden in Oost-Europa, zouden grootschaliger oefeningen ook Rusland kunnen uitbreiden door Moskou aan te moedigen de omvang van zijn eigen oefeningen op te voeren, zijn binnenlandse houding te wijzigen (met inbegrip van de bouw van nieuwe basisfaciliteiten), en zijn militaire uitgaven en investeringen op te voeren op een manier die het zou helpen het hoofd te bieden aan de capaciteiten die de NAVO uitoefent.

Vervolgens beoordelen wij de mogelijke voordelen en risico's van een terugkeer naar grotere NAVO-oefeningen in Europa. Hoewel de NAVO ervoor zou kunnen kiezen een willekeurig aantal verschillende oefeningen te houden om verschillende vermogens te oefenen of te demonstreren, zijn er ten minste vier belangrijke kenmerken van die oefeningen die redelijkerwijs zouden kunnen variëren en de voordelen en risico's ervan zouden kunnen beïnvloeden.

Ten eerste zouden grotere NAVO-oefeningen kunnen worden gehouden met grotere of kleinere aantallen voor de gelegenheid naar Europa uitgezonden Amerikaanse troepen. Grote aantallen troepen - ter illustratie, ruwweg een divisie - die speciaal voor de oefeningen vanuit de Verenigde Staten worden ingezet, zouden lijken op de REFORGER-ervaring uit de Koude Oorlog en zouden de Verenigde Staten helpen hun vermogen om troepen sneller in Europa in te zetten, aan te tonen en te stroomlijnen. Het zou ook vrij duur zijn en, afhankelijk van de omvang, de totale strijdmacht onder druk kunnen zetten of haar beschikbaarheid voor andere noodsituaties kunnen beperken, althans op de huidige gereedheidsniveaus. Alleen al de trans- portkosten voor de 17.000 manschappen uit de Verenigde Staten die deelnamen aan REFORGER 1988 bedroegen ongeveer 39 miljoen dollar, niet gecorrigeerd voor inflatie. 45 De kosten voor Amerikaanse deelname aan een toekomstige grootschalige NAVO-oefening zouden sterk variëren, afhankelijk van de vraag of de uitrusting

44 Hicks e.a., p2016,. 41; Brzezinski en Varangis, 2015; Robert Bateman, "America's Show of Force Towards Russia Has Changed. Here's How," Esquire, januari 10,2017.

45 U.S. General Accounting Office, pp. 1991,17,34.

dat de Amerikaanse troepen zouden gebruiken reeds in Europa aanwezig was of vanuit de Verenigde Staten zou moeten worden verscheept. De eerste optie zou goedkoper zijn; de tweede zou meer voordelen bieden voor het testen van de logistieke vereisten voor verdere snelle inzet in een crisis. De Verenigde Staten zouden ook de strijdkrachten die zij permanent in Duitsland stationeren, aanzienlijk kunnen vergroten en die strijdkrachten vervolgens kunnen inzetten bij regelmatige oefeningen elders in Europa.

Ten tweede zouden grotere NAVO-oefeningen de massale mobilisatie van Europese reservetroepen of actieve strijdkrachten kunnen inhouden, die over het algemeen in een lagere staat van paraatheid worden gehouden. Estland mobiliseerde bijvoorbeeld vrijwel zijn gehele reservecomponent van 13.000 manschappen voor de oefening Siil (Egel) in De2015.46 oefening, die werd uitgevoerd met Amerikaanse en andere NAVO-strijdkrachten, toonde het vermogen en de bereidheid van Estland om zijn reservetroepen te mobiliseren en leidde, ondanks de geringe bevolkingsomvang van Estland, tot een van de grotere oefeningen van NAVO-lidstaten in Europa in de afgelopen jaren. Oefeningen met een vergelijkbare intensiteit van Polen of Duitsland zouden grote aantallen strijdkrachten kunnen genereren en een grotere politieke betrokkenheid van deze landen bij de collectieve veiligheid van de NAVO aantonen dan Rusland thans wellicht denkt.

Ten derde zouden grotere NAVO-oefeningen kunnen worden gehouden op een aantal verschillende locaties: de Baltische staten, Polen, Roemenië of West- Europa. Bij de keuze van de plaats van de oefeningen moeten de planners rekening houden met logistieke en operationele factoren. Hoewel de infrastructuur en transportverbindingen in West-Europa over het algemeen beter ontwikkeld zijn, is de regio ook drukker dan de Baltische staten, die minder dicht bevolkt zijn en meer ruimte, en meer open lucht, bieden voor militaire manoeuvres. Indien een oefening gericht is op de grootschalige mobilisatie van strijdkrachten uit een bepaald land (zoals Polen of Duitsland), zou het logisch zijn dat de oefening in of nabij dat land wordt gehouden. Afgezien van deze pragmatische overwegingen kan de voor de oefening gekozen locatie echter ook worden gebruikt om Rusland een signaal te geven. Een grootschalige oefening in Letland zal waarschijnlijk een ander signaal van vastberadenheid (en mogelijk ook van dreiging) afgeven dan een oefening in Letland.

46 Sam Jones, "Duizenden nemen deel aan Estlands oorlogsspel," Financial Times, mei. 13,2015.

in Duitsland of het Middellandse Zeegebied (de locatie van Trident Juncture in 2015). Oefeningen in Polen of Roemenië zullen in dit opzicht waarschijnlijk een middenweg vormen.

Ten vierde zouden grotere NAVO-oefeningen een scala van verschillende militaire activiteiten en vermogens kunnen demonstreren. Deze oefeningen zouden kunnen variëren in de mate waarin wordt geoefend in het bereiken van verschillende operationele doelstellingen, met inbegrip van doelstellingen die zowel defensief als offensief van aard zijn. Zij zouden ook nucleaire vermogens in hun opzet en planning kunnen integreren. Verschillende geoefende vermogens zouden Rusland sterk verschillende signalen kunnen geven met betrekking tot de soorten activiteiten die de NAVO verwacht dat haar strijdkrachten zullen uitvoeren in het geval van een conflict in Europa.

Potentiële voordelen en risico's

Grotere en frequentere NAVO-oefeningen in Europa zouden de Russische perceptie van het vermogen en de vastberadenheid van het bondgenootschap om zijn leden aan de oostelijke flank te verdedigen, kunnen helpen versterken. Zoals eerder in dit hoofdstuk is besproken, heeft de NAVO weliswaar een aanzienlijk voordeel wat betreft de totale militaire vermogens, maar bevinden zich betrekkelijk weinig strijdkrachten van de NAVO in de aan Rusland grenzende landen, zoals de Baltische Staten en Polen. Voorts is het vermogen van de NAVO om tijdens een crisis snel extra strijdkrachten te mobiliseren en in te zetten, momenteel vrij beperkt. De NAVO zou deze nadelen kunnen ondervangen door haar houding te wijzigen of de capaciteiten van haar leden aan de oostelijke flank te vergroten, zoals reeds is opgemerkt, maar zij zou ze ook kunnen ondervangen door het vermogen van het bondgenootschap om bestaande troepen sneller in de regio in te zetten, te vergroten. Grootschalige militaire oefeningen die precies zulke inzetten beoefenen, zouden dit vermogen kunnen helpen verbeteren. De deelneming van grote aantallen buiten Europa gestationeerde Amerikaanse troepen, met name zwaardere strijdkrachten, zou in dit opzicht nuttig zijn indien door hun regelmatige deelneming een vermogen tot snelle mobilisatie en inzet, in de orde van grootte van zeven weken, zou kunnen worden opgebouwd en gedemonstreerd. Een soortgelijk effect zou kunnen worden bereikt door de permanent in Duitsland gestationeerde Amerikaanse strijdkrachten aanzienlijk uit te breiden en deze strijdkrachten op een hoog niveau van paraatheid en beschikbaarheid voor deelname aan NAVO-oefeningen te houden. Een succesvolle mobilisatie van grote aantallen Europese strijdkrachten van de NAVO voor deelname aan oefeningen zou

een bijzonder belangrijke indicator zijn van de capaciteit van landen als Duitsland of Polen, gezien de verbetering die dit zou betekenen ten opzichte van de huidige paraatheidsniveaus. Dergelijke oefeningen in de Baltische Staten of Polen zouden Rusland waarschijnlijk het duidelijkste bewijs leveren van het vermogen van de NAVO om die landen te verdedigen, hoewel oefeningen elders in Europa, in combinatie met voldoende verbeteringen op het gebied van vervoer en infrastructuur in de oostelijke oeverstaten, een soortgelijk effect zouden kunnen hebben.

Grootschalige NAVO-oefeningen in Europa zouden ook een sterk signaal zijn van het engagement en de vastberadenheid van het bondgenootschap om artikel V te handhaven. Militaire oefeningen zijn kostbaar en tijdrovend om te plannen en uit te voeren; daarom dienen zij om de inzet van de deelnemende landen voor de verdediging van de gastlanden te demonstreren. Gezien de algemene militaire superioriteit van de NAVO zal een aanval op een lid van de alliantie waarschijnlijk althans gedeeltelijk worden ingegeven door de vragen van een tegenstander over de vastberadenheid van de leden van de alliantie om aanzienlijke kosten te maken voor de verdediging van andere leden. Door pro-actief en regelmatig financiële en politieke kosten te maken, kunnen grootschalige militaire oefeningen de twijfel over de vraag of de collectieve veiligheidsgaranties van de NAVO standhouden, helpen verminderen of wegnemen, wat op zijn beurt de afschrikking versterkt.

Uitgebreide deelname van de VS aan dergelijke oefeningen is waarschijnlijk een voorwaarde om deze oefeningen als geloofwaardig te kunnen beschouwen, omdat veel geavanceerde capaciteiten van het bondgenootschap, waaronder de kernmacht, grotendeels bij de VS berusten. De grootste verschuiving in de Russische perceptie van de NAVO-verbintenis kan echter waarschijnlijk worden bereikt met een robuuste Europese deelname. De bereidheid van Duitsland om te mobiliseren en te reageren op een aanval op een NAVO-lid, bijvoorbeeld, is waarschijnlijk twijfelachtiger dan de bereidheid van de Verenigde Staten.47 Een duidelijk engagement van landen met grote potentiële grondvermogens - zoals Duitsland, Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk en Polen - om op veel grotere schaal deel te nemen aan NAVO-oefeningen zou een dramatisch effect kunnen hebben

47 In een enquête in het voorjaar van 2017 zei 53 procent van de Duitsers dat Duitsland geen militair geweld zou moeten gebruiken om een NAVO-bondgenoot te verdedigen die betrokken raakte bij een ernstige militaire confrontatie met Rusland. Het cijfer voor de VS was daarentegen 31 procent. Bruce Stokes, "NATO's Image Improves on Both Sides of Atlantic," Pew Research Center, Global Attitudes and Trends, 23 mei 2017.

op de Russische perceptie van de wenselijkheid om een conflict met de NAVO te beginnen, zelfs onder door Rusland zelf gekozen omstandigheden. De plaats van de oefeningen kan ook de geloofwaardigheid van het bondgenootschap vergroten. Oefeningen in de Baltische Staten of Polen zouden het duidelijkste signaal zijn dat het Bondgenootschap zich inzet voor de verdediging van die staten. Oefeningen elders, bijvoorbeeld in West- of Zuid-Europa, zouden waarschijnlijk een zwakker signaal afgeven van de inzet van de NAVO-leden op de oostelijke flank, maar zouden nog steeds waarde kunnen hebben, afhankelijk van de omvang en de capaciteiten van de oefeningen. Oefeningen die de verdediging tegen een Russische aanval op de meest realistische wijze simuleren, zouden waarschijnlijk een groter engagement voor collectieve verdediging aantonen dan oefeningen die gericht zijn op logistiek, contraterreur, of andere NAVO-capaciteiten die in een andere context kunnen worden gebruikt.

Hoewel het voornaamste voordeel van een terugkeer naar grootschalige oefeningen in Europa waarschijnlijk de versterking van de NAVO-afschrikking zou zijn, is het mogelijk dat dergelijke oefeningen ook kunnen worden gebruikt om Rusland uit te breiden. Grotere NAVO-oefeningen, vooral als die in de buurt van de Russische grenzen worden gehouden, zouden een politieke uitdaging voor Rusland zijn en waarschijnlijk een reactie uitlokken. Rusland houdt zelf al regelmatig grootschalige oefeningen, maar de frequentie en mogelijk ook de omvang ervan zouden kunnen worden opgevoerd, wat beide kostbare maatregelen zijn. Rusland zou deze NAVO-oefeningen ook kunnen interpreteren als een toename van de effectieve NAVO-capaciteiten in de regio en als reactie daarop besluiten zijn eigen militaire capaciteiten op te voeren, hetzij om de vermeende dreiging van de NAVO te bestrijden, hetzij om te trachten zijn huidige relatieve voorsprong in lokale capaciteiten te behouden. De precieze vorm die de grotere Russische militaire investeringen als reactie zouden kunnen aannemen is moeilijk te voorspellen en zou waarschijnlijk worden beïnvloed door een Russische operationele analyse van de door de NAVO gedemonstreerde capaciteiten, maar de reactie zou aanzienlijk kunnen zijn. Indien grotere NAVO-oefeningen er echter in zouden slagen Rusland op deze manier uit te breiden, zou dit waarschijnlijk een weerspiegeling zijn van de toegenomen Russische vrees voor een mogelijke aanval van de NAVO, hetgeen aanzienlijke risico's met zich mee zou brengen.

Het vermogen van de NAVO om snel aanzienlijke strijdkrachten in te zetten in de grenzen van Rusland zou op ten minste drie manieren een bedreiging kunnen vormen voor Rusland. Ten eerste zouden grootschalige, zeer openbare militaire oefeningen, vooral in het nabije buitenland van Rusland, een duidelijke politieke uitdaging vormen voor een regime dat zijn legitimiteit in toenemende mate baseert op het herstel van

Rusland als een grote mogendheid met een dominante rol in dat gebied. Ten tweede kan een grotere NAVO-mobilisatie en -versterkingscapaciteit wijzen op een potentiële uitdaging voor het vermogen van Rusland om ongehinderd in te grijpen in buurlanden waar Rusland vitale belangen heeft, zoals Oekraïne, Wit-Rusland en Georgië - vooral als dat expliciet in het verdrag wordt vermeld. Ten derde, net zoals de NAVO zich zorgen maakt over Russische oefeningen die worden gebruikt als dekmantel of oefening voor een militaire aanval op een NAVO-lid, zou Rusland grootschalige NAVO-oefeningen kunnen opvatten als een intentie en bereidheid van het bondgenootschap om in bepaalde omstandigheden offensieve operaties tegen Russisch grondgebied te overwegen. Deze Russische bezorgdheid zou waarschijnlijk toenemen naarmate de afstand tussen zijn grenzen en de oefeningen groter is, de oefeningen grootschaliger zijn en de geoefende vermogens offensiever van aard zijn. Zo zou een NAVO-oefening waarbij een tegenaanval wordt gesimuleerd om het NAVO-grondgebied terug te veroveren dat verloren is gegaan aan oprukkende Russische troepen, in wezen dezelfde capaciteiten kunnen beoefenen als een oefening ter voorbereiding van een invasie van een stuk Russisch grondgebied, zoals Kaliningrad.

Indien Rusland een duidelijke bedreiging voor zijn veiligheid zou zien als gevolg van grootschalige NAVO-oefeningen, zou het zich op een aantal manieren kunnen gedragen die de belangen van de VS en de NAVO negatief zouden kunnen beïnvloeden. In het ergste geval zou Rusland een NAVO-oefening verkeerd kunnen opvatten als een voorbode van oorlog en besluiten als eerste toe te slaan. De Able1983 Archer-oefening laat zien hoe een oefening die de stappen oefent die voorafgaan aan het gebruik van kernwapens en die wordt gehouden in een tijd van verhoogde spanningen (deels vanwege de op handen zijnde inzet van Pershing II-mis- siles met een intermediair bereik in Europa) in Rusland onzekerheid kan scheppen over de vraag of een NAVO-oefening deel uitmaakt van een eerste aanval op zijn leiders.48 Zelfs als de Russische inlichtingendiensten betrouwbaar zouden kunnen oordelen dat deze grootschalige NAVO-oefeningen nooit een onmiddellijke opmaat naar oorlog waren, zou Rusland er nog steeds voor kunnen kiezen om op de meer algemene dreiging die zij vormen te reageren door zijn eigen houding aan de grenzen van de oostflankleden van de NAVO te versterken of door andere middelen van gebiedsoverschrijdende escalatie na te streven. Een volledigere bespreking

48 Dmitry Dima Adamsky, "The 1983 Nuclear Crisis-Lessons for Deterrence Theory and Practice," Journal of Strategic Studies, Vol. No.36, pp.1,2013, 26-30; Gordon Barrass, "Able Archer 83: Wat dachten de Sovjets?" Survival, Vol. 58, No. 6, 2016, pp. 19-21.

van mogelijke Russische reacties op een verhoogde dreigingsperceptie van de NAVO is opgenomen in het vorige punt over mogelijke houdingswijzigingen van de NAVO.

Eén potentieel risico dat Rusland zou kunnen verergeren, verdient nadere aandacht. De vorige REFORGER-oefeningen werden uiteindelijk teruggeschroefd en geannuleerd, niet alleen omdat de Koude Oorlog ten einde liep, maar ook omdat de oefeningen plaatselijk niet populair waren. Grootschalige operaties met zwaar materieel, zoals grote gevechtstanks, brengen onvermijdelijk aanzienlijke schade toe aan particuliere en openbare eigendommen en een verhoogd risico op of percentage ongevallen met burgers. Deze factoren zouden de steun van de bevolking voor de NAVO en haar activiteiten kunnen ondermijnen, en Rusland zou ongetwijfeld stappen ondernemen om deze negatieve perceptie van de oefeningen te versterken via zijn propagandamiddelen en andere middelen om invloed uit te oefenen in de NAVO-lidstaten. Het risico om de steun voor de NAVO op deze manier te ondermijnen zou waarschijnlijk groter zijn in gebieden met een grotere bevolkingsdichtheid, en waar de perceptie van de noodzaak van de oefeningen geringer is: Zo zouden grootschalige NAVO-oefeningen in het dichtbevolkte Duitsland waarschijnlijk grotere politieke risico's voor de steun van het bondgenootschap inhouden dan in het dunner bevolkte Estland of Letland, waar de bezorgdheid over mogelijke Russische agressie ook groter is.

Waarschijnlijkheid van succes

Het houden van grotere en frequentere militaire oefeningen in Europa, in het bijzonder met de deelname van aanzienlijke Amerikaanse strijdkrachten van buiten het continent, lijkt voor de NAVO een haalbaar middel te zijn om de Russische perceptie van de capaciteiten van het bondgenootschap en de inzet voor collectieve veiligheid te vergroten. De plaats van de oefeningen en de capaciteiten die zij omvatten vormen voor het bondgenootschap een afweging tussen het tonen van het vermogen en de vastberadenheid om potentieel kwetsbare leden van de oostelijke flank te verdedigen en het bedreigen van Rusland op een wijze die een ongewenste of overhaaste reactie teweeg zou kunnen brengen. De steun van NAVO-leden voor deze oefeningen zal waarschijnlijk groter zijn in landen die een grotere dreiging van Rusland voor hun eigen grondgebied zien, hoewel grootschalige deelname van West-Europese NAVO-leden met een groter militair potentieel het bondgenootschap waarschijnlijk het meest ten goede zou komen als het

kunnen worden gerealiseerd. De financiële kosten moeten in overweging worden genomen, evenals de mogelijkheid dat de plaatselijke schade die door deze oefeningen wordt veroorzaakt, de steun van de bevolking voor de NAVO kan ondermijnen, maar beide kwesties zijn waarschijnlijk beheersbaar. Per saldo lijkt het potentieel voor grotere NAVO-oefeningen die zorgvuldig zijn opgezet om rekening te houden met mogelijke afwegingen ten voordele van het bondgenootschap, dus duidelijk.

Hoewel het vermogen van deze oefeningen om bij te dragen tot afschrikking relatief eenvoudig lijkt, is hun vermogen om Rusland op betekenisvolle wijze uit te breiden zonder negatieve reacties wellicht moeilijker te realiseren. Net als een verhoogde voorwaartse positie op de oostflank van het bondgenootschap kunnen grootschalige oefeningen, afhankelijk van de manier waarop ze worden uitgevoerd, de dreiging vergroten die Rusland voelt uitgaan van de NAVO en als reactie daarop een verhoging van de militaire uitgaven of een verschuiving in de binnenlandse houding teweegbrengen. Oefeningen die Rusland ertoe aanzetten deze stappen te ondernemen, dragen echter wellicht niet bij tot de algemene veiligheid van het bondgenootschap. Verhoogde spanningen en een groter risico op een toevallig of voortijdig conflict met Rusland zijn wellicht niet de marginale voordelen waard van een verdere uitbreiding van de Russische militaire uitgaven op deze manier, met name voor zover de afschrikkende waarde van deze oefeningen kan worden gerealiseerd zonder dat de Russische perceptie van de dreiging aanzienlijk toeneemt.

Maatregel 3: Terugtrekking uit het INF-verdrag

Het INF-verdrag werd in 1987 ondertekend op het hoogtepunt van de inspanningen op het gebied van wapenbeheersing tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie aan het eind van de Koude Oorlog.49 Het verdrag verplicht de partijen ertoe alle landraketten met een maximaal bereik tussen 500 km en 5.500 km, alsmede de draagraketten daarvoor, uit hun arsenaal te verwijderen.50 Beide partijen vreesden dat raketten in dit bereik destabiliserend waren, omdat ze snelle aanvallen op Londen of Moskou mogelijk maakten, terwijl de leiders slechts enkele minuten hadden om te beslissen of

49 Voor een overzicht van de historische context, zie Ulrich Kühn en Anna Péczeli, "Russia, NATO, and the INF Treaty," Strategic Studies Quarterly, voorjaar 2017.

50 Verenigde Staten van Amerika en de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken, 1987.

om massaal terug te slaan.51 De Sovjets introduceerden eind jaren zeventig als eersten raketten voor de middellange afstand in Europa, hetgeen bij de NAVO en de Europese landen tot acute bezorgdheid leidde over het feit dat vanaf Sovjet-grondgebied gelanceerde raketten zouden kunnen worden gebruikt om doelen in Europa zonder waarschuwing aan te vallen.52 Bij gebrek aan eigen raketten voor de middellange afstand in Europa zouden de Verenigde Staten de keuze hebben tussen een niet-reactie of een vergeldingsactie met lange-afstandsraketten die vanaf eigen bodem werden gelanceerd, hetgeen tot een Sovjet-tegenaanval zou kunnen leiden. De Europeanen vreesden dat de Verenigde Staten in een crisis "New York niet echt zouden inruilen voor Bonn".53 Omgekeerd werden de Sovjetleiders1983,, toen de Amerikaanse raketten voor de middellange afstand, zoals de Pershing II, eenmaal in Europa waren geïntroduceerd, gemotiveerder om tot een onderhandelde overeenkomst over de wapens te komen, misschien omdat ze vreesden dat deze raketten zouden kunnen worden gebruikt voor snelle "onthoofdings"-aanvallen op de Sovjetleiders en hun commando- en controlesystemen.54

Het INF-verdrag zorgde voor de succesvolle eliminatie van 2.692 raketten (1.846 uit het Sovjetarsenaal en 846 uit dat van de VS) en werd een hoeksteen van de architectuur van de Amerikaans-Russische wapenbeheersing na de koude oorlog.55 Het verdrag was ongebruikelijk in zijn reikwijdte (het verbood een hele klasse wapens uit de arsenalen van de twee partijen), maar was ook op twee belangrijke manieren beperkt. Ten eerste heeft het alleen betrekking op landraketten en lanceerinrichtingen; raketten voor middellange afstand die vanaf zee of vanuit de lucht worden gelanceerd, vallen er niet onder. Ten tweede was het verdrag bilateraal en gold het alleen voor de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie en haar opvolger, Rusland. Andere belangrijke staten, zoals China, zijn geen partij bij het verdrag, waardoor zowel de Verenigde Staten als Rusland in een relatief nadelige positie kunnen komen te verkeren.56

51 Woolf, 2017c.

52 Woolf, 2017c, p. 5.

53 Woolf, 2017c, p. 5.

54 Woolf, 2017c, p. 28.

55 Kühn en Péczeli, blz2017,. 70.

56 Voor de Verenigde Staten staat althans de eerste beperking op gespannen voet met de tweede beperking, gezien het grote aantal Amerikaanse lanceerplatforms op zee en in de lucht voor raketten met intermediaire reikwijdte. Voor een bespreking van de mogelijke bezorgdheid over de gevolgen van het INF

Jarenlang hebben sommige binnenlandse critici de Verenigde Staten opgeroepen om zich terug te trekken uit het INF-verdrag en opnieuw een capaciteit voor grondgebaseerde raketten voor intermediair bereik op te zetten, omdat de beperkingen van het verdrag de VS belemmeren in hun mogelijkheden om andere actoren af te schrikken die raketten voor intermediair bereik hebben of zouden kunnen ontwikkelen, zoals China, Iran of Noord-Korea.57 Sinds de sterke verslechtering van de betrekkingen met Rusland na de invasie en annexatie van de Krim in 2014 zijn deze oproepen luider geworden, met name na openbare onthullingen dat Rusland het INF-verdrag zou schenden door een nieuwe klasse van intermediate-range ground-launched cruise missile (GLCM) te ontwikkelen en zelfs op te stellen.58 Nu Rusland het INF-verdrag mogelijk al schendt, is het de moeite van het overwegen waard of de Verenigde Staten Rusland misschien een handje kunnen helpen door het verdrag op te zeggen en van Rusland te eisen dat het zich aanpast aan de herinvoering van grondgebonden intermediate-range-raketten in het Amerikaanse arsenaal.

Potentiële voordelen, risico's en waarschijnlijkheid van succes

Er zijn verschillende variaties op deze beleidsmaatregel die de moeite van het beoordelen waard zijn. Ten eerste zouden de Verenigde Staten zich kunnen bezighouden met O&O van een nieuwe klasse middellange-afstands-GCM's zonder dergelijke wapens daadwerkelijk in te zetten, waarmee zij Moskou het signaal zouden geven dat zij overwegen het INF-verdrag op te geven, terwijl zij zich wel aan het verdrag houden. Ten tweede zouden de Verenigde Staten zich uit het verdrag kunnen terugtrekken en op land gebaseerde tussenafstandsraketten kunnen ontwikkelen en inzetten, maar deze niet in het Europese theater inzetten. Ten derde zouden de Verenigde Staten zich uit het verdrag kunnen terugtrekken en raketten voor de middellange afstand kunnen inzetten die eerder verboden waren

Verdrag over de strategische situatie van de V.S. ten opzichte van China, zie Jacob Heim, Missiles for Asia? The Need for Operational Analysis of U.S. Theater Ballistic Missiles in the Pacific, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-945-A, 2016.

57 John R. Bolton en Paula A. DeSutter, "A Cold War Missile Treaty That's Doing Us Harm," Wall Street Journal, 15 augustus 2011.

58 Michael R. Gordon, "Russia Deploys Missile, Violating Treaty and Challenging Trump," New York Times, 14 februari 2017a. Zie ook U.S. Department of State, Adherence to and Compliance with Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments, Washington, D.C., juli 2014.

in Europa.59 Deze raketten zouden ook op verschillende manieren kunnen worden ingezet - in Oost- of West-Europa, alleen voor conventionele ladingen of met het potentieel om kernkoppen te dragen. Hoewel deze verschillende opties een aantal voordelen en risico's gemeen hebben wat betreft de mogelijkheid om Rusland uit te breiden, zijn er ook belangrijke verschillen, zodat wij ze elk afzonderlijk zullen bekijken.

Alvorens dit te doen, zijn twee achtergrondgegevens nuttig om de analyse te onderbouwen. Ten eerste is het belangrijk de strategische geografie te begrijpen. De figuur toont8.2 bij benadering de maximale reikwijdte van korte-afstandsraketten te land die vanaf Russisch grondgebied worden afgevuurd, zoals toegestaan door het INF-verdrag.

Toen het INF-verdrag tegen het einde van de Koude Oorlog tot stand kwam, kon de Sovjet-Unie korte-afstandsraketten verder weg plaatsen...

Figuur 8.2

Geschatte maximumafstand van korteafstandsraketten die vanaf Russisch grondgebied zijn afgevuurd en aan de INF-voorschriften voldoen

OPMERKING: De rode lijn geeft een 500straal van km vanaf Russisch grondgebied aan.

59 Een eventuele vierde optie, formeel uit het INF-verdrag stappen zonder nieuwe wapensystemen in te zetten, is uitgesloten omdat dit duidelijk de slechtste van alle werelden lijkt te zijn: aanzienlijke diplomatieke kosten zonder strategische voordelen, en zelfs potentiële kosten in de veronderstelling dat Rusland de kans zou aangrijpen om deze systemen unilateraal in te zetten.

ward in de landen die lid zijn van het Warschaupact, waardoor snel meer locaties in West-Europa konden worden ge- targeten, met inbegrip van het grootste deel van de Amerikaanse strijdkrachten die in West-Duitsland waren gestationeerd. Na het einde van de Koude Oorlog en de ontbinding van het Warschaupact (en de toetreding van veel voormalige Pact-leden tot de NAVO) hebben de beperkingen in het INF-verdrag ervoor gezorgd dat steeds meer NAVO-grondgebied (inclusief de meeste belangrijke militaire vermogens buiten Polen) buiten het bereik van Russische grondraketten voor de korte afstand is gekomen. Vanuit Russisch perspectief is de geografie dus minder gunstig geworden, omdat een groot deel van Oost-Europa in wezen van kant is verwisseld in de geografische vergelijking. Het grootste deel van de NAVO-strijdkrachten bevindt zich nog steeds buiten het bereik van Russische korte-afstandsraketten, terwijl veel belangrijke plaatsen in Rusland kunnen worden bereikt met korte-afstandsraketten die in Polen of de Baltische Staten zijn gestationeerd.60 Deze geografie doet vermoeden dat een INF-verdrag dat door beide partijen wordt nageleefd, aanzienlijke voordelen heeft voor de NAVO in Europa.

Deze relatieve gunstigheid van het INF-verdrag voor de NAVO blijkt ook uit het tweede belangrijke gegeven: de beschikbaarheid van alternatieve lanceerplatforms op zee en in de lucht voor middellange-afstandsraketten. Hier hebben de Verenigde Staten een substantieel voordeel ten opzichte van Rusland. Figuur 8.3 toont het aantal oppervlakte- en onderwater- platforms voor het afvuren van LACM's waarover de belangrijkste staten in de loop der tijd hebben beschikt.61

Zoals uit deze figuur blijkt, hebben de Verenigde Staten en de NAVO historisch gezien een bijna-monopolie op dit vermogen gehad. Dit voordeel is de laatste jaren weliswaar afgenomen, maar dat is grotendeels te danken aan de vooruitgang in Azië. Rusland beschikte 2015,nog steeds over betrekkelijk weinig platforms voor de lancering van LACM's en bleef met name achter op het gebied van

60 Er zij op gewezen dat de NAVO geen ballistische raketten voor de korte afstand in het Baltische gebied stationeert, en als zij dat wel zou doen, zou Rusland de stationering waarschijnlijk als een zeer escalerende stap beschouwen.

61 Raketten voor de middellange afstand kunnen zowel kruisraketten als ballistische raketten zijn. Op dit moment hebben de door de Verenigde Staten en Rusland ingezette ballistische raketten, zoals de Minuteman III of de Trident II, echter een groter bereik. In dit deel zal daarom worden ingegaan op het vermogen om kruisraketten met een intermediair bereik te lanceren.

Figuur 8.3

Aantal marineplatforms dat landaanvalskruisraketten kan afvuren, 1989-2015

OPMERKING: De rode lijn geeft een 500straal van km vanaf Russisch grondgebied aan.

platforms.62 Dit staat in schril contrast met de enorme investeringen die het heeft gedaan in landraketten en artilleriesystemen voor de korte afstand.63 De luchtplatforms die kruisraketten voor de middellange afstand kunnen lanceren zijn gelijkmatiger verdeeld.64 De Verenigde Staten en Rusland hebben ongeveer evenveel bommenwerpers die LACM's voor de middellange afstand kunnen afvuren. 65 Het algemene patroon is niettemin duidelijk: de Verenigde Staten en de NAVO zijn veel beter in staat tot het lanceren van intermediate-range

62 Er zij op gewezen dat de Verenigde Staten weliswaar niet langer nucleair bewapende LACM's vanaf marineplatforms kunnen lanceren en zich nu beperken tot conventionele LACM's, maar dat een beperkt aantal Russische marineplatforms deze nucleaire capaciteit nog wel heeft. Zie Kristensen, blz2012,. 53, 57.

63 Shlapak en Johnson, blz2016,. 5-6.

64 Opgemerkt zij dat de meeste zee- en luchtplatforms ook in staat zijn kernwapens te lanceren en dus onder het nieuwe START-verdrag vallen. Zie Amy F. Woolf, Het Nieuwe START-verdrag: Central Limits and Key Provisions, Congressional Research Service, R41219, 1 februari 2017a.

65 IISS, 2016.

raketten van andere platforms die niet verboden zijn door het INF-verdrag dan Rusland.66

Raketten ontwikkelen, maar ze niet inzetten

Een optie die de Verenigde Staten zouden kunnen nastreven, is het ontwikkelen van nieuwe kernraketten voor de middellange afstand, maar ze niet daadwerkelijk inzetten. Begin 2017 is in het Congres de INF Treaty Preservation Act ingediend, met de uitdrukkelijke bedoeling dit doel na te streven.67 O&O naar nieuwe kernraketten voor de middellange afstand is geen schending van het INF-verdrag. 68 De wetgeving van 2017 wees in FY 2018 100 miljoen dollar toe aan O&O van een Amerikaans systeem voor grondgelanceerde nucleaire middellangeafstandsraketten en 400 miljoen dollar aan de ontwikkeling van defensieve capaciteiten, zoals raketafweersystemen om de doeltreffendheid van Russische grondgelanceerde nucleaire middellangeafstandsraketten te beperken.69 De vooruitgang bij de ontwikkeling van een raket die de Verenigde Staten zouden kunnen maken terwijl zij zich aan het verdrag houden, zou vrij beperkt zijn. Zo zou zelfs het in de praktijk brengen van een prototype van een systeem waarschijnlijk een schending van het verdrag inhouden. De verklaarde bedoeling van

66 Het verschil in lanceerplatforms is grotendeels te wijten aan strategische en economische factoren, hoewel het New START-verdrag enige invloed heeft op deze kwestie. Krachtens New START mogen de Verenigde Staten en Rusland elk niet meer dan 700 draagraketten gebruiken voor de aflevering van strategische kernwapens. Het merendeel van de draagraketten die de Verenigde Staten en Rusland hebben gekozen om mee te tellen voor hun verdragslimieten - waaronder ICBM-silo's, mobiele lanceerinrichtingen en onderzeeërs met ballistische raketten - zal niet worden gebruikt voor de lancering van LACM's of andere raketten voor de middellange afstand, omdat dit afbreuk zou doen aan de strategische nucleaire capaciteiten van de staat. Aan beide zijden is een kleiner aantal strategische bommenwerpers behouden die kernwapens kunnen vervoeren, en sommige van deze bommenwerpers zijn in staat LACM's te vervoeren. De Verenigde Staten hebben er echter voor gekozen om kruisraketten voor de middellange afstand op zee te lanceren vanaf onderzeeërs die niet ook ballistische lange-afstandsraketten kunnen vervoeren, zodat zij niet onder de beperkingen voor lanceerplatforms in New START vallen en niet meetellen voor het Amerikaanse quotum van uitgezonden lanceerinrichtingen. Zie: Woolf, 2017a, blz. 20-21.

67 Thomas Karako, "How to Stop Russia from cheating on Missile Treaty," The Hill, 28 februari 2017.

68 Verenigde Staten van Amerika en de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken, 1987.

69 U.S. House of Representatives, House Resolution 1182, To Require Certain Actions Regarding Russian Federation Noncompliance with the INF Treaty, and for Other Pur- poses, 16 februari 2017.

Dit beleid is erop gericht Rusland te laten zien dat de Verenigde Staten in staat zijn in natura te reageren op verdere schendingen van het INF-verdrag, Rusland te doen vrezen voor wat Amerikaanse vanop de grond gelanceerde intermediate-range kernraketten (vermoedelijk ballistische raketten, die minder duplicatie zouden zijn van de huidige Amerikaanse vanop zee gelanceerde intermediate-range nucleaire kruisraketten) zouden kunnen doen indien zij worden ingezet, en Rusland er aldus toe aan te zetten zich opnieuw bij het verdrag aan te sluiten.70

Een potentieel voordeel van een dergelijk beleid is dat het Rusland zou kunnen uitbreiden door het aanmoedigen van zwaardere investeringen in dure raketverdediging of in de verharding en distributie van zijn eigen commando- en controlesystemen om tegemoet te komen aan de vrees dat NAVO-tussenafstandskernballistische raketten zouden kunnen worden gebruikt in een onthoofdingsaanval. Rusland beschikt momenteel over beperkte raketverdedigingscapaciteiten.71 Een nieuw of uitgebreid programma voor kernraketten voor de middellange afstand is mogelijk ook duur, hoewel het feit dat Rusland een dergelijke raket lijkt te hebben opgesteld en reeds zwaar investeert in zijn kernraketten voor de korte afstand suggereert dat een dergelijke prijs welwillend zou kunnen worden gedragen. Een beter ontwikkelde Amerikaanse raketverdedigingsarchitectuur in Europa - ditmaal gericht tegen Russische in plaats van Iraakse capaciteiten - zou Rusland er ook toe kunnen brengen te investeren in O&O van nieuwe systemen om deze verdedigingswerken te verslaan.72

70 Dit komt in grote lijnen overeen met de Amerikaanse strategie om de Sovjet-Unie ervan te overtuigen in te stemmen met het INF-verdrag. De Sovjets hadden aanvankelijk een duidelijk voordeel wat betreft middellange-afstandsraketten in Europa en verzetten zich tegen de Amerikaanse argumenten dat deze destabiliserend waren en moesten worden geëlimineerd. Pas nadat de Verenigde Staten in 1983 de Pershing II ballistische raketten in Europa hadden geïntroduceerd, veranderde het Sovjet-standpunt, hoewel moet worden opgemerkt dat de verandering van leiderschap en het beleid van perestrojka ("herstructurering") de bereidheid van de Sovjet-Unie om dergelijke overeenkomsten te sluiten zou kunnen hebben vergroot zonder het aangetoonde vermogen van de V.S. (Zie Avis Bohlen, William Burns, Steven Pifer, en John Woodworth, The Treaty on Intermediate Range Nuclear Forces: History and Lessons Learned, Washington, D.C.: Brookings Institution, Arms Control Series, Paper 9, december 2012). Ballistische raketten bereiken hun doel veel sneller dan kruisraketten en zijn daarom potentieel zorgwekkender voor de stabiliteit in crisissituaties.

71 Sean O'Connor, "Russia Upgrades Its Missile Arsenal," Jane's Intelligence Review, 2015, blz. 6-8; Leonid Nersisyan, "America vs. Russia: Will Missile Defense Help in a Global Nuclear War?" The National Interest, 20 oktober 2016.

72 Opgemerkt zij dat westerse analisten over het algemeen van mening zijn dat dergelijke systemen niet in staat zijn om gelijktijdige aanvallen van de omvang waartoe Rusland reeds in staat is, te verslaan.

Het voornaamste risico van een dergelijk beleid is dat Rusland misschien niet reageert op

Amerikaanse signalen op de gewenste manier. In plaats van terug te keren tot naleving van het INF-verdrag, zou Rusland de Amerikaanse O&O kunnen interpreteren als een teken dat de Verenigde Staten zich opmaken om het verdrag unilateraal te schenden of op te zeggen, zoals het deed met2002 het ABM-verdrag.73

De verzekering van de VS dat zij van plan zijn nieuwe wapens te ontwikkelen maar deze niet in te zetten zolang Rusland zijn gedrag aanpast, zou voor de Russen wel eens niet geloofwaardig kunnen zijn - Rusland beschuldigt de Verenigde Staten er zelfs al van dat zij op zijn minst voorbereidingen treffen om het INF-verdrag te schenden vanwege de mogelijkheid dat de Aegis Ashore-installaties snel kunnen worden aangepast om LACM's voor de middellange afstand met "Tomahawk" af te vuren.74

De ontwikkeling van deze nieuwe raketten zou waarschijnlijk een scherpe Russische reactie uitlokken, maar die zou wel eens niet de gewenste kunnen zijn, namelijk investeren in kostbare raketafweersystemen. Rusland zou kunnen besluiten dat de ontwikkeling van een effectief raketafweersysteem zijn financiële of technologische middelen te boven gaat en in plaats daarvan investeren in offensieve of vergeldingscapaciteiten om een Amerikaanse aanval af te schrikken. Dit zou kunnen betekenen dat Rusland zijn huidige schending van het INF-verdrag verder uitbreidt, terwijl het nog steeds weigert publiekelijk te erkennen dat er sprake is van een dergelijke schending. Gezien de huidige voordelen van de VS op het gebied van conventionele raketten voor de middellange afstand die over zee of door de lucht worden afgevuurd, zouden dergelijke stappen van Rusland waarschijnlijk een verslechtering van de strategische situatie in Europa betekenen (vanuit het standpunt van de VS). Het is enigszins onduidelijk hoeveel meer Rusland als reactie hierop zou kunnen uitgeven, hoewel elk substantieel bedrag waarschijnlijk ten koste zou gaan van andere Russische defensieprioriteiten. Na een lange periode van groei is het Russische militaire budget op een plateau beland en zal het de komende jaren geleidelijk dalen.75 Rusland maakt reeds moeilijke keuzes wat betreft de nieuwe, dure systemen die het zal ontwikkelen en in gebruik nemen, waaronder tanks van de volgende generatie en stealth gevechtsvliegtuigen, zodat extra uitgaven voor

73 Terence Neilan, "Bush trekt zich terug uit ABM-verdrag; Poetin noemt het een vergissing," New York Times, 13 december 2001.

74 Andrew E. Kramer, "Rusland noemt nieuw VS raketafweersysteem een 'directe bedreiging',"

New York Times, 12 mei 2016a.

75 Kofman, 2017b.

Raketsystemen zouden andere uitgaven kunnen verdringen, tenzij de macro-economische situatie in het land omslaat.76

De hinderpalen voor de uitvoering van deze maatregel door de VS zijn vooral van financiële aard. De Verenigde Staten hebben in het verleden doeltreffende nucleaire raketten voor de middellange afstand in gebruik gehad, zoals de Pershing II, zodat de herontwikkeling ervan weinig technologische problemen zou moeten opleveren. Een dergelijk programma zou echter wel duur zijn. In het wetsontwerp dat thans bij het Congres in behandeling is, wordt gevraagd 100 miljoen dollar uit te trekken, maar dit is vermoedelijk een voorschot.77 Andere obstakels zijn waarschijnlijk niet zo uitdagend. De Europese NAVO-bondgenoten zullen zich waarschijnlijk verzetten tegen maatregelen van de Verenigde Staten om het INF-verdrag op te heffen, maar de ontwikkeling van nieuwe wapens met de bedoeling het INF-regime te versterken zal waarschijnlijk minder gecoördineerde tegenstand ondervinden en zou in ieder geval zonder bondgenootschappelijke goedkeuring kunnen worden uitgevoerd.

Trek u terug uit het Verdrag, maar plaats geen raketten in Europa

De Verenigde Staten zouden ook kunnen besluiten zich formeel uit het INF-verdrag terug te trekken, thans verboden grondgebonden intermediate-range kernraketten te ontwikkelen en deze vervolgens in te zetten - maar buiten het Europese theater. Een dergelijk beleid zou in de eerste plaats gericht kunnen zijn op de stationering van raketten in Azië, waar staten als China niet gebonden zijn aan enige beperking van het INF. Er zouden echter ook extra raketten op het vasteland van de Verenigde Staten kunnen worden gehouden en voorbereid voor een eventuele inzet in Europa, Azië of de Stille Oceaan in geval van een crisis. Een dergelijk beleid zou de Verenigde Staten in staat stellen een potentieel capaciteitstekort in hun arsenaal ten opzichte van andere staten aan te pakken en tegelijkertijd het risico van een crisis of escalatie met Rusland enigszins te beperken.

De voordelen van dit beleid met betrekking tot de uitbreiding van Rusland zouden waarschijnlijk vergelijkbaar zijn met die van het vorige beleid. De Amerikaanse positie van kernraketten voor de middellange afstand op de grond zou vrijwel zeker een Russische reactie uitlokken, hoewel het onduidelijk is of Rusland zou reageren met investeringen in raketverdediging, zijn eigen programma voor kernraketten voor de middellange afstand, of beide. Een dergelijke

76 Kofman, 2017b.

77 U.S. Huis van Afgevaardigden, 2017.

investeringen zijn potentieel kostbaar en, in het geval van een uitgebreide Russische raketverdediging, kan het jaren duren voordat zij in een volledig gerealiseerd vermogen resulteren.

De risico's van dit beleid worden nog vergroot. Een unilaterale opzegging door de VS van het INF-verdrag en de plaatsing van momenteel verboden raketten, zelfs indien zij niet in Europa worden geplaatst, zou Rusland vrijwel zeker aanzetten tot de ontwikkeling en plaatsing van eigen raketten. Hierdoor dreigt in Europa een strategische situatie te ontstaan die vergelijkbaar is met die van vóór de invoering van de Persh- ing II-raketten, toen de NAVO-leden vreesden dat de Amerikaanse leiders slechts enkele minuten zouden hebben om te beslissen of zij op een Sovjet-kernaanval op doelen in West-Europa zouden reageren met dezelfde raketten die zich in de regio bevonden - en dat in dergelijke omstandigheden de gegeven garanties voor een Amerikaanse nucleaire reactie wellicht niet volledig geloofwaardig zouden zijn.78 Tegelijkertijd zou de Russische bezorgdheid in deze zin waarschijnlijk niet veel toenemen, hoewel het belangrijk is op te merken dat de bestaande Russische vrees voor systemen (zoals BMD of Prompt Global Strike) in wezen in deze richting lijkt te gaan. Bovendien, als de Verenigde Staten later zouden besluiten om tijdens een crisis raketten voor de middellange afstand vanuit de Verenigde Staten naar Europa te stationeren, zou dit waarschijnlijk worden gezien als een zeer escalerende stap. Per saldo dreigt dit beleid de strategische situatie in Europa voor de Verenigde Staten en hun bondgenoten dus te verslechteren. Diplomatiek gezien zouden de Verenigde Staten de reputatie en de politieke kosten dragen van de partij die zich formeel uit het verdrag terugtrekt, niettegenstaande de huidige niet-naleving door Rusland (die, althans volgens openbaar beschikbare informatie, beperkt van omvang lijkt te blijven).

De potentiële obstakels voor de uitvoering van deze maatregel zijn eveneens grotendeels gelijk aan het eerder besproken beleid. De financiële kosten om een nieuw type raketprogramma te ontwikkelen en in te zetten zullen waarschijnlijk aanzienlijk zijn, afhankelijk van het aantal raketten dat de Verenigde Staten besluiten te produceren en het personeel dat nodig is om de raketten te bedienen en te beschermen.

78 De Europese leiders vreesden dat dreigingen van Amerikaanse vergeldingsacties met raketten die later vanuit de Verenigde Staten zouden worden gelanceerd, minder geloofwaardig zouden zijn, aangezien de Sovjets met nucleaire vergeldingsacties tegen het thuisland van de VS zouden kunnen dreigen, maar zouden beloven daarvan af te zien als er geen Amerikaanse nucleaire vergeldingsacties zouden volgen op aanvallen op West-Europa.

de raketten in het theater. Dit lijkt echter binnen de financiële en technologische mogelijkheden van de Verenigde Staten te liggen, gezien de verwachte verhoging van de defensie-uitgaven onder de huidige regering. De NAVO-bondgenoten in Europa zullen zich waarschijnlijk sterk verzetten tegen een eenzijdige opzegging van het INF-verdrag door de VS, met mogelijk ernstige diplomatieke repercussies tot gevolg. Deze bezorgdheid op regeringsniveau zou kunnen toenemen indien de Amerikaanse raketten niet terugkeren om de nieuwe Rus- sische capaciteiten te evenaren, hoewel moet worden opgemerkt dat er waarschijnlijk aanzienlijke publieke tegenstand zal zijn tegen de herplaatsing van dergelijke raketten in West-Europa. De Verenigde Staten zijn in staat dit beleid zonder bondgenootschappelijke goedkeuring uit te voeren, hoewel een uitgesproken bondgenootschappelijke weigering om kernraketten voor de middellange afstand te herbergen, de daaruit voortvloeiende druk op Rusland zou verminderen.

Terugtrekking uit het Verdrag en plaatsing van raketten in Europa

De Verenigde Staten zouden zich formeel kunnen terugtrekken uit het INF-verdrag, op de grond gebaseerde intermediate-range kernraketten kunnen ontwikkelen en opstellen, en die raketten in West-Europa opstellen. Dit zou de Verenigde Staten in staat stellen grondgebaseerde kernraketten in te zetten op veiliger locaties die nog steeds kunnen worden gebruikt om posities langs de oostelijke flank van de NAVO aan te vallen die potentiële, of althans hypothetische, doelwitten voor een Russische invasie zijn. 79 Vanuit Russisch perspectief is het zorgwekkender dat de Verenigde Staten zich ook zouden kunnen richten op locaties binnen Rusland, waardoor de VS beter in staat zouden zijn om commando- en controlesystemen of andere strategische middelen snel aan te vallen (hoewel de VS al beschikt over lucht- en zeegelanceerde raketten die voor dergelijke missies geschikt zijn). Deze beleidsoptie zou de conventionele vermogens van de VS verder kunnen versterken om Russische luchtverdedigingsmiddelen aan te vallen die in geval van een crisis Amerikaanse en NAVO-vliegtuigen zouden kunnen hinderen. Bovendien zou de inzet van raketten een sterk signaal kunnen afgeven dat de Verenigde Staten van plan zijn hun NAVO-bondgenoten in Europa te verdedigen, ook met kernwapens.

Wat de mogelijke voordelen voor de uitbreiding van Rusland betreft, zou de plaatsing van dergelijke raketten in West-Europa zeker

79 Er zij echter op gewezen dat zelfs raketten met een kortere reikwijdte die in Polen zijn gestationeerd, nog steeds het grootste deel van het grondgebied van Estland, Letland en Litouwen zouden kunnen bestrijken en van aanzienlijke waarde zouden kunnen zijn in een conventioneel conflict in die staten.

de aandacht van Moskou te krijgen. Rusland blijft zeer bezorgd over de mogelijkheid van dergelijke onthoofdingsaanvallen met het INF-verdrag in werking, gezien de Amerikaanse zee- en luchtafweerraketten voor de middellange afstand en de mogelijkheid dat de Aegis Ashore-raketafweersystemen worden aangepast om GLCM's af te vuren. 80 Deze bezorgdheid zou toenemen in het geval van de terugkeer van Amerikaanse kernraketten voor de middellange afstand naar West-Europa, met name indien zij vooraf zouden gaan aan de ontplooiing van enig substantieel Russisch vermogen voor kernraketten voor de middellange afstand, en zou zelfs kunnen worden opgevat als een voorbode van NAVO-agressie tegen Rusland. Dit zou vrijwel zeker een Russische reactie uitlokken, waarmee mogelijk aanzienlijke middelen gemoeid zouden zijn, of althans een aanzienlijke hoeveelheid middelen zou worden onttrokken aan andere defensie-uitgaven, al is het moeilijk in te schatten welk deel daarvan bestemd zou zijn voor defensieve vermogens in plaats van offensieve of vergeldingsvermogens. Er zij op gewezen dat het aantal niet-strategische kernwapens en de lanceerplatforms die specifiek zijn voor de overbrenging ervan, niet door New START worden beperkt, en dat Rusland waarschijnlijk veel meer van dergelijke operationele wapens bezit dan de Verenigde Staten, met de mogelijkheid om snel meer wapens in te zetten.81

Deze toename van de Russische vrees zou ook aanzienlijke strategische risico's met zich meebrengen. Gezien de huidige stand van de betrekkingen tussen de VS en Rusland zou de stationering van dergelijke raketten in Europa het risico kunnen vergroten van een crisis of een verkeerd beeld bij Rusland dat de Verenigde Staten van plan zijn een eerste aanval uit te voeren op Russische commando- en controlesystemen, met inbegrip van de leiding, hetgeen op zijn beurt destabiliserende Russische reacties teweeg zou kunnen brengen.82 Bovendien zou dit beleid, hoewel het de Amerikaanse vermogens om kernraketten voor de middellange afstand te lanceren en extra targeten aan te vallen zou verbeteren, waarschijnlijk leiden tot een relatief grotere toename van de Russische vermogens, omdat de Russische alternatieve platforms voor het lanceren van raketten op zee en in de lucht beperkter zijn. De Verenigde Staten zouden ook de aanzienlijke diplo- matische kosten dragen van een eenzijdige terugtrekking uit zowel het ABM- als het INF-verdrag (waardoor het wellicht moeilijker zou worden toekomstige wapenbeheersingsverdragen te sluiten), alsmede de politieke en reputatiekosten,

80 Kramer, 2016a.

81 Kristensen, p2012,. 52.

82 Heim, p2016,. 3.

ook van naaste bondgenoten, voor het mogelijk escaleren van het risico van oorlog in Europa.

De Verenigde Staten beschikken over het vermogen en de middelen om zelf op de grond geplaatste intermediaire-afstandsraketten te ontwikkelen en in te zetten en kunnen zich desgewenst uit het INF-verdrag terugtrekken. Voor de stationering van raketten in Europa zou echter de instemming vereist zijn van de bondgenoten en partners waar dergelijke raketten zouden worden gestationeerd, en dit zou wel eens moeilijk te bereiken kunnen zijn. In de jaren tachtig werd op grote schaal geprotesteerd tegen de plaatsing van Pershing II-raketten in Europa, en de Westeuropese regeringen aarzelden om deze raketten te plaatsen, zelfs toen zij geconfronteerd werden met een geografisch meer nabije en omvangrijke militaire dreiging van de Sovjet-Unie.83 Hoewel veel zou kunnen afhangen van de context waarin dergelijke raketten opnieuw worden ingevoerd, lijkt het verstandig aan te nemen dat het verkrijgen van steun van de gastlanden voor deze stationeringen een uitdaging zou zijn.

Twee andere alternatieve versies van deze beleidsoptie zijn het waard afzonderlijk te worden besproken. Ten eerste zouden de Verenigde Staten raketten met intermediaire reikwijdte, met inbegrip van raketten die over kernwapens beschikken, kunnen stationeren op het grondgebied van NAVO-bondgenoten in Oost-Europa, zoals Polen, in plaats van of naast locaties in West-Europa. In zekere zin zou dit een afspiegeling zijn van de plaatsing van Pershing II-raketten in West-Europa halverwege de jaren tachtig, bedoeld om zowel de Sovjet-Unie als de NAVO-bondgenoten ervan te verzekeren dat een aanval op de NAVO met een nucleaire reactie zou worden beantwoord. Deze keer echter zou de plaatsing direct aan de grenzen van Rusland plaatsvinden. In principe zou de plaatsing van dergelijke raketten een sterk signaal zijn dat de Verenigde Staten bereid zijn kernwapens te gebruiken ter verdediging van de leden van de oostflank van de NAVO, met het potentieel de Amerikaanse afschrikkingsinspanningen te versterken. Een dergelijke stap zou echter ook een enorme bedreiging vormen voor Rusland, vanwege de nabijheid en de korte vluchttijd van de raketten naar Moskou. De Russische bezorgdheid over het vermogen van zuiver conventionele Amerikaanse zee- of lucht- gelanceerde precisie-raketsystemen om regime- onthoofdingsaanvallen uit te voeren, zou waarschijnlijk vele malen groter worden. Dit zou kunnen helpen om een Russische aanval op NAVO-grondgebied af te schrikken, maar het zou ook kunnen leiden tot

83 Woolf, 2017c, blz. 9-10.

één. Indien de Verenigde Staten te kennen zouden geven dat er een stationering aan de gang is in landen als Polen of de Baltische Staten, zou Rusland kunnen overwegen die landen aan te vallen om een dergelijke stationering af te wenden of de spanningen in andere gebieden drastisch te doen oplopen om de Verenigde Staten ervan te weerhouden de stationering door te zetten.

In de tweede alternatieve versie van dit beleid zouden de Verenigde Staten raketten voor de middellange afstand kunnen ontwikkelen en deze in Europa kunnen stationeren, maar wel op een zodanige wijze dat Rusland weet dat de raketten alleen een conventionele lading kunnen vervoeren.84 Dit beleidsalternatief zou minder risico's en minder voordelen inhouden dan de hier geschetste. Zuiver conventionele raketten voor de middellange afstand zouden minder bijdragen tot de vastberadenheid van de VS om de NAVO-bondgenoten te verdedigen, hoewel zij nog steeds nuttig zouden kunnen zijn voor een aantal conventionele gevechtsscenario's in Europa. Zij zouden echter ook veel minder escalerend zijn dan raketten met de mogelijkheid om kernwapens te dragen, en zouden daarom de Russische bezorgdheid over onthoofdingsaanvallen slechts in geringe mate doen toenemen. De ontwikkeling van een programma voor alleen conventionele raketten zou ook duurder kunnen uitvallen als de Verenigde Staten ook van plan zijn een variant te ontwikkelen die geschikt is voor kernwapens en in andere gebieden kan worden ingezet. De verschillende varianten zouden duidelijk van elkaar te onderscheiden moeten zijn, ook wat betreft de lanceerinrichtingen die zij gebruiken, om het grotere risico van een voortijdige Russische reactie te vermijden.

Aanbevelingen

Een effectief, gerespecteerd INF-verdrag is, althans in het Europese theater, in het belang van de Verenigde Staten. Het verdrag heeft bijgedragen tot het beperken van het risico van nucleaire escalatie in Europa en heeft een relatief kleiner beperkend effect op de conventionele vermogens van de VS dan op de conventionele vermogens van Rusland. Voorts lijkt de mogelijkheid om Rusland uit te breiden door zich terug te trekken uit het verdrag, beperkt of gepaard te gaan met aanzienlijke risico's voor de belangen van de VS. Een VS-beleid dat het INF-verdrag zou ondermijnen of opheffen, zou daarom gemotiveerd moeten zijn door een van de volgende twee overwegingen.

84 Dit zou vergelijkbaar zijn met de Amerikaanse besluiten om conventionele kruisraketten die op zee worden afgevuurd alleen te vervoeren op onderzeeërs die gescheiden zijn van onderzeeërs die nucleaire ballistische raketten op zee vervoeren.

Ten eerste zouden de Verenigde Staten kunnen concluderen dat bredere strategische overwegingen, met inbegrip van die in Azië, de Verenigde Staten nopen zich terug te trekken uit het verdrag (waaraan alleen zijzelf en Rusland gebonden zijn) en hun eigen rakettencapaciteit voor de middellange afstand opnieuw op te zetten. Analisten lijken verdeeld over deze vraag met betrekking tot China, en het bespreken van dit debat valt buiten het bestek van dit verslag.85 Ten tweede zouden de Verenigde Staten, op basis van de gepubliceerde rapporten over de huidige Russische schendingen, kunnen concluderen dat het verdrag niet langer een beperkende invloed uitoefent en dat het de moeite waard is de politieke en diplomatieke kosten te dragen van het zich eerst formeel terugtrekken uit het verdrag om niet eenzijdig door het verdrag te worden ingeperkt.

Op dit moment, en ondanks openbare verslagen over Russische schendingen van het verdrag, lijkt het niet waarschijnlijk dat deze tweede reden tot bezorgdheid zich zal voordoen. Hoewel Rusland kennelijk stappen onderneemt om raketten voor de middellange afstand te ontwikkelen, lijkt de inzet van deze systemen beperkt te blijven. De verdragsverplichtingen van Rusland en de dreiging van de ontwikkeling van soortgelijke raketten door de VS lijken een remmend effect te hebben op het Russische gedrag. Daarom lijkt een opzegging van het verdrag door de VS op dit moment niet raadzaam, vooral gezien de potentiële risico's voor de strategische stabiliteit in Europa die een dergelijke stap met zich mee zou kunnen brengen. Voortzetting van de unilaterale naleving van het INF-verdrag door de VS zou ook de Amerikaanse inspanningen om het verdrag uit te breiden tot andere staten, zoals China, kunnen versterken, evenals andere Amerikaanse inspanningen op het gebied van wapenbeheersing.

Een complexere vraag is of investeren in de ontwikkeling van Amerikaanse raketten voor de middellange afstand om Rusland ertoe te bewegen zich weer aan het INF-verdrag te houden, effectief of raadzaam zou zijn. Als de Verenigde Staten Rusland op geloofwaardige wijze zouden kunnen laten weten dat zij een dergelijk ontwikkelingsprogramma zullen stopzetten, de uitgaven zullen terugschroeven en uiteindelijk

85 Zie bijvoorbeeld Heim, 2016; Evan Braden Montgomery, "China's Missile Forces Are Growing: Is It Time to Modify the INF Treaty?" The National Interest, 2 juli 2014; Jim Thomas, "Why the U.S. Army Needs Missiles: A New Mission to Save the Service," Foreign Affairs, mei-juni 2013; David W. Kearn, Jr., Facing the Missile Challenge: U.S. Strategy and the Future of the INF Treaty, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, MG-1181-TSF, 2012; Mark Stokes en Dan Blumenthal, "Can a Treaty contain China's Missiles?" Wash- ington Post, 2 januari 2011.

geen raketten te stationeren-in het geval dat Rusland zich weer volledig aan het INF-verdrag houdt, zouden dergelijke investeringen kunnen toenemen

Amerikaanse invloed op Rusland en het aanmoedigen van naleving van het verdrag. Anderzijds, indien een dergelijk programma uitsluitend zou worden gezien als een streven naar herontwikkeling van een dergelijke Amerikaanse capaciteit, zou waarschijnlijk het tegenovergestelde effect optreden, en zou het uiteenvallen van de verdragsregeling worden bespoedigd. Een ontwikkelingsprogramma waarvan de financiering en het tijdschema betrekkelijk doorzichtig zijn, waarvan zowel in officiële verklaringen van de VS als in de goedkeurende wetgeving duidelijk wordt aangegeven dat het afhankelijk is van het Russische gedrag, en dat wordt gesteund door NAVO-bondgenoten die sterke voorstanders zijn van het bestaande INF-verdrag, zal Rusland er hoogstwaarschijnlijk toe brengen zich weer aan het verdrag te houden. Een ontwikkelingsprogramma zonder deze kenmerken zou wellicht niet te verkiezen zijn boven de status quo, die zelfs bij beperkte Russische schendingen relatief gunstig blijft voor de Amerikaanse belangen in Europa.

Maatregel 4: Investeren in nieuwe mogelijkheden om de Russische risicoperceptie te manipuleren

De wijze waarop Rusland zijn defensie-uitgaven, en met name zijn uitgaven voor moderniseringsprogramma's, toewijst, wordt beïnvloed door zijn perceptie van de dreigingen waarmee het wordt geconfronteerd. In de afgelopen tien jaar zijn deze moderniseringsuitgaven geconcentreerd geweest op een paar gebieden, waaronder de kernmacht, de luchtverdediging en de korte-afstandsraketcapaciteit van Rusland, die een afspiegeling zijn van Moskou's perceptie van de potentiële dreigingen die uitgaan van de strategische, lucht- en afstandscapaciteiten van de NAVO en de Verenigde Staten. 86 In de wetenschap dat Rusland zijn defensie-investeringen deels toekent op basis van percepties van

De Amerikaanse capaciteiten bieden de Verenigde Staten een kans om deze percepties te manipuleren als middel om de Russische defensie-investeringen te wijzigen en Rusland uit te breiden.

Deze manipulatie van de Russische perceptie kan gebaseerd zijn op realiteit, waardoor nieuwe capaciteiten worden gecreëerd waarop Rusland zich gedwongen zou voelen te reageren, of op misleiding, waarbij het voornemen wordt geuit nieuwe capaciteiten te creëren die technologisch misschien niet haalbaar zijn, maar toch de aandacht zouden kunnen opblazen

86 Kofman, 2017a.

Russische bezorgdheid en een verschuiving in de Russische defensie-uitgaven. Er is wel beweerd dat de SDI in de jaren '80 tot een dergelijk resultaat tijdens de Koude Oorlog heeft bijgedragen, door de vrees van de Sovjet-Unie te doen toenemen dat de Verenigde Staten in staat zouden zijn de strategische nucleaire afschrikking, waarvan de veiligheid van de Sovjet-Unie afhing, te weerleggen, en door de Sovjet-Unie ertoe aan te zetten in een tijd van economische moeilijkheden schaarse middelen te investeren in het tegengaan van een overgewaardeerde perceptie van de vooruitgang van de Verenigde Staten.87

In dit deel zullen wij nagaan in hoeverre de Verenigde Staten in het huidige krappe Russische begrotingsklimaat soortgelijke vorderingen, misleidingen of een combinatie daarvan kunnen gebruiken om de Russische defensie-uitgaven te manipuleren. Daarbij zullen wij zowel evolutionaire als revolutionaire potentiële verhogingen van de Amerikaanse vermogens beoordelen. Zelfs toenemende verbeteringen van bestaande Amerikaanse wapentechnologieën (zoals luchtafweersystemen) zouden tot veranderingen in de Russische defensie-investeringen kunnen leiden, hoewel deze veranderingen waarschijnlijk ruwweg evenredig zouden zijn met de Amerikaanse investeringen, aangezien beide partijen tit-voor-tat veranderingen aanbrengen om een voordeel te behalen of te behouden. Wij zullen echter ook investeringen in overweging nemen waarvan het langer kan duren voordat zij vruchten afwerpen, maar die kunnen leiden tot meer radicale sprongen in de Amerikaanse vermogens en tot onevenredige bezorgdheid bij de Russen.

In dit deel worden drie mogelijkheden voor Amerikaanse investeringen in land- of multidomeincapaciteiten besproken die het meest veelbelovend lijken om Rusland op deze manier uit te breiden: systemen die de A2AD-capaciteiten van Rusland kunnen bedreigen of het nut ervan kunnen beperken, systemen die de Russische zware grondtroepen kunnen bedreigen, en wapensystemen die gebaseerd zijn op meer nieuwe opkomende technologieën, zoals gerichte energie. Hoewel wij deze systemen hebben aangewezen als de meest waarschijnlijke kandidaten om Rusland uit te breiden, zijn er nog vele andere mogelijkheden - sommige daarvan worden elders behandeld

87 Recentere studies suggereren echter dat dit effect waarschijnlijk is overschat en dat, hoewel de investeringen van de VS in SDI in de belangstelling van de Sovjets stonden, zij nooit aanzienlijke investeringen hebben gedaan om op dit gebied met de Verenigde Staten te concurreren. Zie David E. Hoffman, "Missile Defense Didn't Win the Cold War," Foreign Policy, 22 septem- ber 2009; Pavel Podvig, "Did Star Wars Help End the Cold War? Soviet Response to the SDI Program," Science & Global Security, Vol. 25, No. 1,2017.

in dit rapport, zoals hypersonische wapens.88 Wij zullen in het kort de soorten specifieke wapensystemen schetsen die in elke categorie kunnen worden nagestreefd, en vervolgens de potentiële voordelen, risico's en haalbaarheid van elk type investering voor de uitbreiding van Rusland beoordelen.

Ontwikkeling van A2AD-tegensystemen en langeafstandsvuur

Rusland heeft de afgelopen twee decennia zwaar geïnvesteerd in langeafstandsvuurwapens en luchtverdedigingssystemen, zoals de SA-21, die Rusland in staat zouden kunnen stellen om de VS en de NAVO in bepaalde contexten een luchtoverwicht te ontzeggen en Rusland in staat te stellen vuurwapens met een superieur bereik te gebruiken om vroeg succes op het slagveld te boeken.89 Hoewel de Verenigde Staten dit Russische voordeel met de bestaande capaciteiten zouden kunnen overwinnen als zij maar genoeg tijd krijgen, zouden investeringen in nieuwe capaciteiten waarmee de Verenigde Staten de Russische A2AD-systemen sneller zouden kunnen uitschakelen, het vermogen van Rusland kunnen beperken om zijn doelen op de grond te bereiken, zelfs in regio's dicht bij zijn grenzen, wat op zijn beurt de politieke en strategische waarde van Ruslands militaire moderniseringsprogramma zou kunnen ondermijnen.

Er zijn verschillende manieren waarop de Verenigde Staten zouden kunnen proberen de Russische luchtafweercapaciteiten teniet te doen. De Verenigde Staten hebben systemen die het bereik van de SA-21 kunnen benaderen - zoals de Joint Air- to-Surface Standoff Missile (een subsonische kruisraket) - maar de Russische radardetectiecapaciteiten zijn relatief geavanceerd, zodat de tijd die deze raketten nodig hebben om hun doel vanaf grote afstand te bereiken, een Russisch systeem waarschijnlijk voldoende waarschuwing zou geven om zich te herpositioneren en de aanval te ontwijken. De Verenigde Staten zouden munitie kunnen gebruiken met

88 Een gebied dat niet elders in het verslag aan bod komt en dat wij hier niet in detail bespreken, is dat van de cybercapaciteiten. Hoewel cybercapaciteiten die tegen militaire systemen kunnen worden gebruikt, steeds belangrijker worden voor de gevechtsruimte, zijn ze ook ongelooflijk moeilijk te beoordelen met behulp van openbaar beschikbare informatie. Bovendien is het moeilijk cybercapaciteiten te ontwikkelen om een tegenstander uit te breiden, omdat voorkennis over hun potentiële capaciteiten het nut ervan kan beperken.

89 Rusland daarentegen lijkt te hebben besloten niet met de Verenigde Staten te concurreren in het lucht-luchtdomein. Ruslands vijfde generatie gevechtsvliegtuig, de Sukhoi T-50, zal pas in 2018 operationeel zijn, en Rusland produceert er niet veel voor eigen gebruik. In plaats daarvan zal het vliegtuig voornamelijk in India worden geproduceerd, en India eist momenteel een technologieoverdracht. Zie Dave Majumdar, "Long-Range Precision Fires (LRPF)," The National Interest, 16 februari 2017; Rajat Pandit, "To Avoid Sukhoi 'Mistake,' India to Go for Russian 5th-Generation Fighter Only on Complete-Tech Transfer Pact," Economic Times, maart. 9,2017.

Dit is echter moeilijker te realiseren vanwege de Amerikaanse beloften zich te houden aan de bepalingen van het Verdrag inzake clustermunitie.90 Zelfs indien de Amerikaanse systemen hun doelen doeltreffend treffen, moeten zij zich na de lancering van hun raketten snel herpositioneren om niet het doelwit te worden van een Russische tegenaanval die hen tot een enkele treffer zou kunnen beperken.

Er zijn verschillende gebieden waarop de Verenigde Staten zouden kunnen investeren om de Russische luchtafweercapaciteit geleidelijk te ondermijnen. In grote lijnen zouden deze zich kunnen richten op het richten van Russische luchtafweersystemen of de verdediging tegen deze systemen of de verzwakking van hun doeltreffendheid. Om deze Russische systemen aan te pakken, heeft het leger al verscheidene programma's in ontwikkeling die potentieel betere oppervlakte-luchtvuur over lange afstand kunnen opleveren, waaronder verbeteringen aan ATACMS.91 Grotere investeringen ter verbetering van het bereik, de snelheid, de effectiviteit van het gebied en de mobiliteit van lanceerplatforms zouden het evenwicht van de capaciteiten in een uitwisseling met Russische systemen kunnen verschuiven, hoewel geen enkel kenmerk een wondermiddel is. Systemen met een groter bereik zouden kunnen helpen om de Russische lanceerplatforms met meer zekerheid te raken, maar ze zouden beperkt kunnen blijven in hoe snel ze de Russische A2AD-capaciteiten daadwerkelijk kunnen uitschakelen als ze geen verbeteringen in de snelheid of de gebiedseffectiviteit van hun munitie hebben. MLRS-bataljons zouden in de buurt van Kalin- ingrad kunnen worden ingezet om de Russische luchtverdedigingsplatforms beter te kunnen raken. Programma's om hyper-snelle projectielen af te vuren met behulp van elektromagnetische railkanon- technologie en bestaande houwitsers zouden ook kunnen worden versneld.92 Deze projec-

90 De Verenigde Staten hebben het Verdrag inzake clustermunitie niet ondertekend. Het2008, Amerikaanse Ministerie van Defensie zal echter geen clustermunitie gebruiken die "resulteert in meer dan 1 procent niet-geëxplodeerde munitie (UXO) over het gehele bereik van beoogde operationele omgevingen". Amerikaanse minister van Defensie, "DoD Policy on Cluster Munitions and Unintended Harm to Civilians," memorandum aan de secretarissen van de militaire departementen, de voorzitter van de gezamenlijke stafchefs, de ondersecretaris van Defensie voor acquisitie, technologie en logistiek, de ondersecretaris van Defensie voor beleid commandanten van de Combatant Commands, en de algemeen juridisch adviseur van het ministerie van Defensie, Washington, D.C., juni. 19,2008.

91 U.S. Army Acquisition Support Center, "Long-Range Precision Fires (LRPF)," ongedateerd-b.

92 Kris Osborn, "The U.S. Army's Ultimate Super Big Gun (Firing 5,000 Mile Per Hour 'Bullets') Is Almost Here," The National Interest, 3 januari 2017.

De tegels kunnen zich met een snelheid verplaatsen die meer dan driemaal zo hoog is als die van de bestaande munitie, waardoor Russische gevechtseenheden sneller kunnen worden bestookt en de doeltreffendheid van "schiet-en-schuif"-artillerietechnieken wordt verminderd. Hoewel zij door de lucht worden gelanceerd, ontwikkelen de Verenigde Staten ook een geavanceerde anti-stralings geleide raket (AARGM) met een groter bereik die Russische luchtverdedigingssystemen op een grotere afstand en met een grotere doeltreffendheid kan treffen dan de bestaande systemen.93 De Verenigde Staten zouden ook meer kunnen investeren in het aantal munitievoorraden, waardoor operaties langer kunnen worden volgehouden, en in het aantal locaties van waaruit die munitie kan worden gelanceerd, waardoor het moeilijker wordt Amerikaanse aanvallen te ontwijken.

Een andere optie zou zijn dat de Verenigde Staten hun defensieve vermogens tegen Russische luchtverdediging en lange-afstandsvuur verbeteren. De Verenigde Staten zouden kunnen investeren in inspanningen om het aangekondigde Indirect Fire Protection Capability Increment 2 (IFPC2)-systeem sneller en in grotere aantallen in gebruik te nemen, hetgeen zou kunnen helpen bij de verdediging tegen Russische aanvallen met lucht- en kruisraketten en tegen onbemande vliegtuigen over korte afstand.94 Deze investeringen zouden ook kunnen leiden tot verdere verbeteringen van IFPC2, inclusief raketten met een groter bereik. Relatief kosteneffectieve investeringen in systemen om de Russische radars in Kaliningrad te storen zouden ook kunnen helpen om de doeltreffendheid van de Russische luchtverdediging te verminderen, hoewel de inzet van de stoorzenders dichter bij Moskou bezorgdheid zou kunnen wekken over de veiligheid van de Russische commando- en controlesystemen. Of deze investeringen nu offensief of defensief van aard zijn, zij zouden Rusland ertoe kunnen aanzetten verder te investeren in zijn eigen raketsystemen om te trachten zijn huidige voorsprong te behouden of te herwinnen, al zou dat een kostbare zaak zijn. Doet Rusland dit niet, dan zou het het risico kunnen lopen een onbetwiste

93 Jakub Palowski, "AARGM-ER-Anti-Radiation Missile for the 5th Generation Fighter Aircraft," Defence24, 13 juni 3017; Robin Hughes, "Orbital ATK Firms Up AARGM ER Design Concept," Jane's 360, 9 juni, 2017.

94 U.S. Army Acquisition Support Center, "Indirect Fire Protection Capability Increment 2-Intercept Block 1," ongedateerd-a.

luchtdomein voor de Amerikaanse en NAVO-strijdkrachten in relatief korte tijd in geval van een conflict.95

De tweede manier waarop de Verenigde Staten zouden kunnen proberen de bestaande Russische A2AD-capaciteiten te omzeilen, is door te investeren in revolutionaire capaciteiten, zoals autonome onbemande vliegtuigen. Autonome systemen zijn systemen met een groter - mogelijk totaal - vermogen om onafhankelijk van menselijke leiding te opereren. In principe kan door het uitschakelen van de mens de snelheid en coördinatie waarmee dergelijke systemen kunnen opereren, drastisch worden opgevoerd; dit kan op zijn beurt hun dodelijkheid, schaalbaarheid en bruikbaarheid in bepaalde conflictsituaties ten goede komen.96 Een mogelijke investering die de Russische luchtafweercapaciteiten zou kunnen ondermijnen, is in "zwerm"-capaciteiten voor grote aantallen autonome, onbemande vliegtuigen. Het Ministerie van Defensie heeft onlangs aangekondigd dat het met succes 103 microdrone-zwermen heeft vrijgegeven die "geavanceerd zwermgedrag hebben gedemonstreerd, zoals collectieve besluitvorming. "97 Zwermen van autonome vliegtuigen hebben het potentieel om Russische richtsystemen te verzadigen, waardoor de mogelijkheden van deze systemen om conventionele lucht- vaartuigen van de V.S. of de NAVO te raken of zelf munitie af te leveren worden beperkt. Door hun vermogen om autonoom te opereren zouden ze dramatisch kunnen worden opgeschaald, waarbij tientallen of zelfs honderden vliegtuigen kunnen worden ingezet voor een fractie van de kosten van traditionele, door mensen bediende vliegtuigen, terwijl ze nog steeds complex ontwijkings- of zelfs doelzoekend gedrag vertonen.98 De Verenigde Staten, met inbegrip van de Strategische

95 Munitie met een groter effectgebied kan bijzonder nuttig zijn tegen zachtere doelen, zoals radars, die minder geconcentreerd vuur nodig hebben om negatief te worden beïnvloed.

96 Colin Roberts, "Killer Robots: Moral Concerns vs. Military Advantages," The National Interest, 3 november 2016.

97 Ministerie van Defensie van de VS, "Ministerie van Defensie kondigt succesvolle demonstratie van micro-drones aan", Washington, D.C., persbericht NR-008-17, januari. 9,2017.

98 Het uitschakelen van de mens bij het nemen van doelwitbeslissingen is het meest complexe en controversiële deel van dit onderzoek, met aanzienlijke implicaties voor de naleving van het Recht van gewapende conflicten. Zie bijvoorbeeld Bryan Frederick en David E. Johnson, The Continued Evolu- tion of U.S. Law of Armed Conflict Implementation: Implications for the U.S. Military, Santa Monica, Calif: RR-1122-OSD, 2015, pp. 51-55; David Smalley, "LOCUST: Autonomous, Swarming UAVs Fly into the Future," Office of Naval Research, 14 april 2015. De uiteindelijke doelwitbeslissingen zouden echter nog steeds door een mens kunnen worden goedgekeurd, terwijl de andere voordelen van autonome zwermen, zoals schaalbaarheid en automatische manoeuvres, nog steeds mogelijk zijn.

Capabilities Office van het Pentagon, is al enkele jaren bezig met de ontwikkeling van dit vermogen.99 De Verenigde Staten zouden een uitbreiding van deze investeringen of het bereiken van succesvolle mijlpalen bij het testen kunnen aankondigen om de Russische bezorgdheid over deze vermogens te vergroten en tot tegeninvesteringen aan te zetten.

Tegen Russische grondtroepen

De militaire voordelen van Rusland in de nabijheid van zijn grenzen vloeien in het algemeen voort uit zijn plaatselijke superioriteit in zware grondtroepen. In geval van een conflict of een poging om een conflict te ontmoedigen, zouden de Verenigde Staten dit Russische voordeel in grondstrijdkrachten kunnen bedreigen door de inzet van superieure Amerikaanse en NAVO-luchtmacht, 100of zij zouden kunnen investeren in hun eigen grondstrijdkrachten die de Russische voordelen op gebieden als gemechaniseerde pantsering zouden kunnen ondermijnen. Momenteel stellen de Russische capaciteiten Rusland in staat snel een substantieel voordeel te behalen door gebruik te maken van pantsering en een overmaat aan vuur.

De Russische gevechts- en pantsereenheden overtreffen in het algemeen de capaciteiten van soortgelijke Amerikaanse eenheden. De Russische gevechtscapaciteiten zijn aangevuld met goedkopere investeringen in modernisering van de pantserinfanterie, zoals de T-72B3, en goedkopere en duurdere investeringen, zoals de T-90 en de T-14.101 Dit zou Rusland in staat kunnen stellen om vergelijkbare NAVO-grondtroepen te overstemmen en te overweldigen in gevechten waarin de NAVO-luchtmacht niet in staat is een substantieel effect te sorteren.

Er zijn verschillende investeringen die de Verenigde Staten kunnen doen om dit Russische voordeel te ondermijnen. Ten eerste zouden zij kunnen investeren in de uitbreiding van de mogelijkheden en de capaciteit van hun eigen lange-afstandsvuurwapens. Op dit gebied wordt reeds geïnvesteerd; zo zijn er programma's om

99 Shawn Snow, "Pentagon test met succes 's werelds grootste micro-dronezwerm," Mili- tary Times, 9 januari 2017; Laboratory for Autonomous Systems Research, "Swarm Control Using Physicomimetics," ongedateerd.

100 In het vorige hoofdstuk is ingegaan op de pogingen van Rusland om het nut van het Amerikaanse luchtvoordeel te beperken.

101 Dave Majumdar, "Russia's Armata T-14 Tank Could Be Super Dangerous on the Bat- tlefield (But There Is One Simple Problem)," The National Interest, 7 november 2016b; Brendan McGarry, "These Foreign Tanks Now Match the M1 Abrams, US General Says," Defense Tech, 28 maart 2017.

de ontwikkeling van lange-afstandsprecisievuur voor de MLRS kan vuren tot 500 km mogelijk maken.102 Ten tweede zou O&O naar een geavanceerde antitankraket om de Javelin op te waarderen een goedkope manier kunnen zijn om de Russische pantsercapaciteit te ondermijnen en het nut van lichte infanterie in een conflict met Rusland te vergroten. Het is niet zeker of de huidige Javelin de Russische T-90's en T-14's kan verslaan, waarvan er vele zijn aangepast om Javelins te kunnen weerstaan. 103 Mogelijke upgrades zouden zich kunnen richten op het vergroten van het bereik van het mis- siel, het vergroten van het vermogen van de raket om geavanceerde actieve pantser- beschermingssystemen te verslaan, en het verbeteren van de mobiliteit van de lanceerinrichtingen, waardoor de overlevingskansen van de lichtere strijdkrachten die ze afvuren worden vergroot.104 De kosten hiervan zouden waarschijnlijk niet dramatisch zijn; in 2015 kostte een upgradeprogramma met een multifunctionele kernkop die de dodelijkheid tegen personeel verhoogde

4,1 miljoen dollar voor O&O en 77,7 miljoen dollar voor de aanschaf van 338 wapens.105 Een andere manier om de voorsprong van Rusland op het gebied van zware strijdkrachten te ondermijnen zou natuurlijk zijn om meer Amerikaanse of NAVO-bewapende strijdkrachten in te zetten in Europa en op de oostflank van de alliantie. Hoewel de T-14 en de T-90A capabele tanks zijn, is de M1 Abrams een gelijkwaardig systeem.106

Een investering die de Verenigde Staten zouden kunnen doen om hun vermogen om zware Russische troepen tegen te gaan revolutionair te vergroten, zijn semiautonome - en uiteindelijk volledig autonome - pantservoertuigen. Dergelijke voertuigen zouden op zichzelf kunnen worden ingezet, maar ook kunnen worden geïntegreerd met bestaande lichte infanterie en gemotoriseerde infanterie-eenheden.107 Een onbemand pantservoertuig zou vooruitgang kunnen bieden

102 Kyle Mizokami, "Het leger krijgt een nieuwe Tactische langeafstandsraket," Popular Mechanics, 16 juni 2017.

103 Sebastien Roblin, "Javelin: The American Military's Ultimate Tank Killer," The National Interest, 1 oktober 2016.

104 Roblin, 2016.

105 Defense Comptroller, FY Program 2015Acquisition Costs by Weapon System: Javelin Advanced Anti-Tank Weapon, Washington, D.C.: U.S. Department of Defense, maart. 2014.

106 Dave Majumdar, "Ruslands Armata T-14 Tank vs. Amerika's M-1 Abrams: Wie wint?"

The National Interest, september 2016a;11, McGarry, 2017.

107 De Army Science Board toonde onlangs een concept voor de integratie van robot- en autonome systemen in de huidige strijdkrachten. Army Science Board, "Robotica en Autonome Sys-

in het vergroten van de overlevingskansen en de dodelijkheid in verhouding tot het totale gewicht van het voertuig. Zonder bemanning zouden onbemande voertuigen lichter en kleiner kunnen zijn, waardoor hun snelheid en wendbaarheid toenemen met behoud van de dodelijkheid van grotere, traditionele systemen, zoals de M1 Abrams.108

Deze onbemande voertuigen zouden aan de huidige formatie kunnen worden gekoppeld en op afstand kunnen worden bestuurd door commando- en controlevoertuigen. Hoewel voertuigen die autonoom kunnen opereren nog steeds in ontwikkeling zijn, is het op afstand besturen van deze voertuigen door menselijke bedieners een volwassen technologie.109 In de toekomst zou een groep grotendeels autonome tanks een groter bereik hebben en dodelijker zijn in verhouding tot hun gewicht (en dus hun snelheid en wendbaarheid) en tot andere geavanceerde pantservoertuigen die door menselijke bemanningen worden bemand.110

De ontwikkeling naar meer autonomie in onbemande pantservoertuigen zou voornamelijk verbeteringen in de software vergen, alsmede het ontwerp en de productie van de voertuigen zelf. De autonome capaciteiten van de voertuigen die een dergelijk programma zou nastreven hoeven niet bijzonder transparant te zijn en zouden kunnen worden geïntegreerd in een misleidingsplan en worden gebruikt om de Russische overtuiging te ondermijnen dat zijn gemachaniseerde strijdkrachten een relatief voordeel hebben ten opzichte van de Amerikaanse of NAVO-strijdkrachten. Dit zou Rusland ertoe kunnen aanzetten verder te investeren in zijn grondtroepen. Rusland koopt momenteel geen groot aantal T-14's omdat ze duur zijn en Rusland andere defensie-uitgavenprioriteiten heeft.111 De mogelijkheid dat de Verenigde Staten onbemande pantservoertuigen ontwikkelen die snel inzetbaar zijn en dodelijker en mobieler zijn dan bemande pantservoertuigen, zou Rusland ertoe kunnen aanzetten deze prioriteitstelling te heroverwegen en ofwel investeringen in andere vermogens te verdringen, ofwel zijn defensie-uitgaven uit te breiden. Het zou

tems (RAS) Study," November 9,2016.

108 Army Science Board, 2016.

109 Army Science Board, 2016.

110 Nick Bostrom, Superintelligentie: Paths, Dangers, Strategies, Oxford, UK: Oxford Univer- sity Press, 2014, pp. 71-75.

111 Majumdar, 2016b; Franz-Stephan Gady, "Russia's Military to Receive New 100T-14 Armata Battle Tanks," The Diplomat, 14 september 2016.

ook Rusland aanmoedigen om te proberen een Amerikaans ontwikkelingsprogramma voor onbemande of autonome tanks te evenaren, waarvoor nog meer substantiële middelen nodig zouden zijn.

Wapens ontwikkelen op basis van opkomende technologieën

In de Russische militaire doctrine van 2014 wordt een aantal opkomende technologieën genoemd die Rusland kenmerkend acht voor moderne oorlogvoering.112 Het land heeft aanzienlijk in deze technologieën geïnvesteerd, maar is ook bezorgd over mogelijke vooruitgang in de VS. 113 Sommige van deze technologieën, zoals precisieaanvallen, zijn ingeburgerd; andere, zoals onbemande of autonome voertuigen, worden in hoofdstuk zes besproken. In deze paragraaf wordt de aandacht gevestigd op aanvullende wapensystemen die gebaseerd zijn op wat de Russen vaak "nieuwe fysische principes" of "niet-traditionele wapens" noemen, waaronder gerichte energie, elektromagnetische, geofysische, genetische en radiologische wapens die voor Russische strategen een grote bron van zorg zouden kunnen zijn. Indien zij in grote aantallen worden ingezet, kunnen sommige van deze wapens onevenredige conventionele gevolgen hebben of de Verenigde Staten in staat stellen het Russische leiderschap, nucleaire systemen of commando- en controlesystemen te bedreigen.

De Verenigde Staten hebben een aantal bestaande O&O-programma's voor wapens op basis van gerichte-energietechnologie, of lasertechnologie.114 De pro-

112 Stephen Blank, Russia and the Next RMA, Washington, D.C.: American Foreign Policy Council, oktober 2016, p. 2.

113 Blanco, pp. 2016,3,9.

114 David Vergun, "Ontwikkeling van laserwapens tegen 2023," U.S. Army News Service, februari Er25,2016. zijn verschillende andere soorten op wapens gebaseerd onderzoek dat kan worden onderzocht. Een gebied dat vaak tot deze categorie wordt gerekend - personele voertuigen en raketten - wordt elders in dit verslag besproken. Niet-dodelijke - of, misschien beter gezegd, minder-dodelijke - wapens zijn een ander aandachtspunt van verschillende lopende militaire ontwikkelingsprogramma's van de V.S. Het reeds geconstrueerde Active Denial System maakt gebruik van stralen van millimetergolven om een intens branderig gevoel te veroorzaken op de huid van de getroffenen. Akoestische wapens, zoals de Distributed Sound and Light Array, kunnen in een groot gebied concentratieverlies, ongemak en misselijkheid teweegbrengen. Deze systemen blijven echter waarschijnlijk korte-afstandswapens, waarvan de effecten op het personeel zijn gericht, en zijn in de eerste plaats bedoeld om lichtbewapende troepen of burgerbevolkingen te treffen. Bijkomende wapens die genetische doelwitten of atmosferische of geologische verstoringen zouden kunnen inhouden, liggen verder in het verschiet en zouden enorme risico's kunnen inhouden die nog niet goed worden begrepen. Om deze redenen concentreert dit hoofdstuk zich op gerichte energiewapens. Voor verwijzingen naar sommige van deze andere onderzoeksprogramma's, zie U.S. Depart-

Het voordeel van gerichte-energiewapens is dat zij snel bewegende doelen, zoals raketten of vliegtuigen, sneller en nauwkeuriger kunnen treffen dan de bestaande conventionele systemen, zonder dezelfde munitiebeperkingen als wapens met magazijnen, en met het potentieel om de doeltreffendheid van bestaande lucht- of raketsystemen van de tegenstander volledig te ondermijnen. Gerichte-energiewapens kunnen alleen in een rechte lijn worden afgevuurd, zodat wapens die op de grond of op zee zijn gestationeerd, geen vijandelijke grondtroepen kunnen raken, hoewel wapens die in de lucht zijn gestationeerd, dat wel zouden kunnen.115 Systemen met een relatief laag vermogen, zoals het systeem van 30 kW dat momenteel op de USS Ponce is gestationeerd, kunnen lichte onbemande vliegtuigsystemen neerschieten, maar wapens met een hoger vermogen (meer dan 100 kW) zouden waarschijnlijk moeten worden ingezet om de meeste vijandelijke raketten of vliegtuigen te bedreigen. 116 Indien zij in voldoende aantallen worden ingezet, kunnen lasers met een hoog vermogen de bestaande Russische capaciteiten, zoals kruisraketten, aanzienlijk ondermijnen. Gezien de vuursnelheid van gerichte-energiesystemen en het feit dat zij geen afzonderlijke munitie vereisen, zouden zij bovendien moeilijker te verslaan zijn door verzadiging of opschaling van bestaande conventionele raketten. Gezien de uitdagingen die dergelijke systemen voor Rusland zouden vormen, zouden grotere investeringen van de VS of aankondigingen van geslaagde tests van systemen met een groter vermogen Rusland er waarschijnlijk toe aanzetten zijn eigen defensie-investeringen te heroverwegen. Om opnieuw een A2AD-capaciteit tot stand te brengen die even doeltreffend is als nu, zal Rusland waarschijnlijk aanzienlijk moeten investeren in nieuwe capaciteiten.

Ministerie van Defensie, Programma Niet-Dodelijke Wapens, "Actieve Ontmijningstechnologie," ongedateerd-a;

U.S. Department of Defense, Non-Lethal Weapons Program, "Distributed Sound and Light Array," ongedateerd-b.

115 Op de lange termijn kunnen in de lucht aangebrachte wapens ook de mogelijkheid bieden om gronddoelen van grotere afstanden te raken, hoewel het onvermogen om over de horizon te vuren betekent dat dergelijke systemen hoger moeten worden geplaatst, mogelijk in de ruimte, hetgeen bij verdrag verboden is. Zie Sydney J. Freedberg, Jr., "Laser Fighters: 100kW Weapons by 2022," Breaking Defense, 18 mei 2015.

116 Jon Skillings, "Laser Weapons See Some Light Progress," CNET, 18 maart 2017; Mark Gunzinger en Chris Dougherty, Changing the Game: The Promise of Directed-Energy Weapons, Washington, D.C.: Center for Strategic and Budgetary Assessments, 19 april 2012; Robbin Laird, "U.S. Navy on the Cutting Edge of Directed Energy Weapons," Real Clear Defense, 17 juli, 2017.

Tenslotte kan Rusland ook de behoefte voelen om te reageren vanwege een algemene angst om achterop te raken bij de Verenigde Staten. In die zin zouden Amerikaanse investeringen in deze nieuwe technologieën een onevenredig grote symbolische waarde kunnen krijgen, die Rusland zou kunnen helpen uit te breiden.

Potentiële voordelen en risico's

Openbaar en substantieel investeren in deze vermogens kan de Verenigde Staten verscheidene voordelen opleveren. Ten eerste kunnen de investeringen resulteren in grotere Amerikaanse vermogens die in Europa kunnen worden ingezet. Zelfs relatief beperkte verbeteringen in systemen als IFPC2 of conventionele vuurwapens of pantsers zouden belangrijke gevolgen kunnen hebben voor het militaire evenwicht op de oostflank van de NAVO en kunnen bijdragen tot de afschrikking van Rusland. Revolutionairdere ontwikkelingen, zoals microdronezwermen, autonome tanks of gerichte energiewapens met een hoog rendement, kunnen de strategische situatie fundamenteler veranderen, de Russische A2AD-capaciteiten ondermijnen en effectief een "derde tegenwicht" creëren dat de Amerikaanse strijdkrachten een grotere vrijheid van operatie en doeltreffendheid zou geven.

Hoewel op meer beperkte investeringen in evolutionaire raket- of luchtmachtcapaciteiten waarschijnlijk relatief beperkte Russische reacties zouden komen (evenals op investeringen ter verbetering van de Amerikaanse strijdkrachten), zijn aanzienlijke investeringen in capaciteiten die de doeltreffendheid van met name de Russische raketsystemen kunnen ondermijnen, niet iets wat Rusland zich kan veroorloven te negeren. De Russische reactie zou kunnen bestaan uit grotere investeringen in grotere aantallen raketsystemen, verbeteringen van hun vermogens, of potentieel dure onderzoeksprogramma's naar andere methoden om de nieuwe Amerikaanse vermogens te ondermijnen. Hoewel inzetbare Amerikaanse systemen waarschijnlijk de grootste reactie zouden veroorzaken, zouden zelfs geringe investeringen en demonstraties van opkomende systemen waarschijnlijk enig effect sorteren. Dit doet de mogelijkheid rijzen dat de Verenigde Staten, althans tot op zekere hoogte, Rusland een loer kunnen draaien door de omvang van de vooruitgang bij de ontwikkeling van deze nieuwe wapens op te blazen.

Hoewel verschillende van de hier besproken wapensystemen veelbelovende kandidaten lijken voor investeringen om Rusland uit te breiden, houden de systemen die in dit opzicht het meest effectief zijn ook aanzienlijke risico's in. Rusland's

A2AD-capaciteiten zijn niet alleen een middel om macht te projecteren en de bewegingsvrijheid en doeltreffendheid van zijn grondtroepen te waarborgen. Zij zijn ook een vitaal onderdeel van Ruslands inspanningen om zijn strategische en commando- en controlesystemen te beschermen. Echt revolutionaire Amerikaanse capaciteiten die de doeltreffendheid van deze systemen aanzienlijk kunnen ondermijnen - zoals gerichte-energiewapens vanuit de lucht, hypersonische conventionele munitie of grote, autonome drones - kunnen Rusland het gevoel geven dat het niet in staat is zich te verdedigen tegen een eerste aanval van de VS, zelfs als die beperkt blijft tot conventionele wapens. Hoewel dit ongetwijfeld zou leiden tot veranderingen in de Russische militaire uitgaven in een poging het vorige strategische evenwicht te herstellen, zou het ook een bedreiging kunnen vormen voor de Russische veiligheid in die mate dat het leiderschap een aanval zou kunnen overwegen om de ontplooiing van dergelijke capaciteiten in de buurt van zijn grenzen te voorkomen, of het zou andere destabiliserende acties kunnen overwegen, zoals het aannemen van doctrines voor lancering bij waarschuwing of gedistribueerd commando en controle over het gebruik van kernwapens. Tenslotte is het mogelijk dat Russische O&O in staat is de nieuwe Amerikaanse wapencapaciteiten te pareren. Indien de Amerikaanse strategie hier gedeeltelijk op bluf is gebaseerd en de Verenigde Staten hun eigen vermogen om dergelijke wapens te ontwikkelen overdrijven, zouden de Verenigde Staten in een slechtere strategische positie kunnen terechtkomen dan waar zij begonnen zijn.

Waarschijnlijkheid van succes

Onderzoek naar opkomende technologieën gaat altijd gepaard met een hoge mate van onzekerheid, met name wat betreft de kosten en de termijnen. Niettemin lijkt het waarschijnlijk dat, bij ontstentenis van een massale verbintenis op nationaal niveau van de kant van de Verenigde Staten, veel van de meer revolutionaire technologieën die zijn besproken, niet zullen worden toegepast in ten minste de komende vijf tot zeven jaar.117 Op korte termijn moeten investeringen in deze capaciteiten

117 Autonome voertuigen en drones zouden in dit opzicht een uitzondering kunnen vormen, omdat aanzienlijke investeringen van de particuliere sector de snelheid opvoeren waarmee deze ontwikkelingen zich anders zouden voltrekken. De vooruitgang in de particuliere sector zal echter waarschijnlijk ook snel beschikbaar komen voor andere staten. Johana Bhuivan, "The Complete Timeline to Self-Driving Cars," Recode, 16 mei 2016; Richard Viereckl, Dietmar Ahlemann, and Alex Koster, Con- nected Car Report 2016: Opportunities, Risk, and Turmoil on the Road to Autonomous Vehicles, Frankfurt: PwC, 2016.

Rusland kan worden verruimd door te wijzen op het vaste voornemen om de uitgaven te doen die nodig zijn om deze capaciteit uiteindelijk in de praktijk te brengen. Indien testsuccessen of andere ontwikkelingsmijlpalen op aannemelijke wijze kunnen worden verfraaid, zou Rusland er ook toe kunnen worden aangezet zijn uitgaven in reactie daarop te verschuiven. Maar doeltreffende misleidingsoperaties rond miljarden-dollar-ontwikkelingsprogramma's, waarbij grote aantallen burgers en militairen betrokken zijn, zijn waarschijnlijk moeilijk uit te voeren, hoewel enige overdrijving met betrekking tot tijdschema's en, vooral, ambities mogelijk is.

Investeringen in meer beperkte en gemakkelijk realiseerbare capaciteiten - zoals het vergroten van het bereik, de snelheid en het effectgebied van bestaande Amerikaanse vuren - zouden met meer vertrouwen kunnen worden verwacht en in kortere tijd tot inzetbare verbeteringen kunnen leiden. Dergelijke verbeteringen zullen misschien niet leiden tot fundamentele verschuivingen in de Russische defensie-uitgaven, maar zij zouden wel kunnen leiden tot een geleidelijke wapenwedloop tussen de twee partijen over de capaciteit van korte-afstandsraketten, aangezien Rusland tracht zijn huidige relatieve voordeel te behouden, althans in gebieden dicht bij zijn grenzen. Zij zouden ook, althans totdat Rusland in staat is te reageren, kunnen leiden tot merkbare verbeteringen in het evenwicht van de vermogens in Oost-Europa. Zelfs deze verbeteringen zouden, indien zij op voldoende grote schaal worden doorgevoerd, echter van invloed kunnen zijn op de Russische perceptie van de veiligheid van het eigen regime en de dreiging die van de NAVO zou kunnen uitgaan, zodat zij met de nodige omzichtigheid moeten worden toegepast.

Aanbevelingen

Rusland uitbreiden door te investeren in grotere grondcapaciteiten van de NAVO is een moeilijke opdracht. De geografie en de plaatselijke militaire voordelen aan de grenzen van Rusland betekenen dat het land minder gevoelig is voor potentiële bedreigingen voor zijn grondtroepen en -vermogens dan voor bedreigingen op andere gebieden waar het kwetsbaarder is. Zoals samengevat in tabel hebben de meeste8.1, in dit hoofdstuk besproken beleidsopties om de landstrijdkrachten van de VS en de NAVO in Europa uit te breiden en de NAVO-oefeningen daar op te voeren slechts een beperkte kans om Rusland uit te breiden door verdere Russische militaire investeringen uit te lokken.

Tabel 8.1

Bevindingen voor land- en multidomeinenmaatregelen

MeetBenefits

Uitbreiding van de landmacht van de VS en de NAVO in Europa

Kosten en risico's

Waarschijnlijkheid van succes

Uitbreiding Amerikaanse troepenmacht in Europa Medium Medium Medium

Vergroting van de grondvermogens van de Europese NAVO-leden

Grote NAVO-troepen inzetten aan de grenzen van Rusland

Uitbreiding van NAVO-oefeningen in Europa

HoogLaag Laag MediumHoogMedium

Werkgelegenheid grote Amerikaanse deelnameMiddelmatig MiddelmatigLaag

Een massamobilisatie van de Europese strijdkrachten van de NAVO op gang brengen

HoogMiddelmatigLaag

Oefeningen houden aan de grenzen van RuslandMiddelmatigHoog

Oefeningen houden voor tegenaanval of aanvalsscenario's

Terugtrekking uit het INF-verdrag

Raketontwikkelingsprogramma financieren zonder terugtrekking

Terugtrekken en raketten bouwen, maar niet stationeren in Europa

Terugtrekken, raketten bouwen, en ze in Europa stationeren

GemiddeldHoogHoog

LaagMiddelmatigMiddelmatig^a LaagMiddelmatig Hoog

GemiddeldHoogHoog

Investeren in nieuwe capaciteiten om de Russische risicoperceptie te manipuleren

Stapsgewijze verbetering van de A2AD-bestrijdingscapaciteit (bijv. verbeterde ATACMS, AARGM, IFPC2)	Medium	Medium	High
Investeren in revolutionaire, zwerm counter-A2AD capaciteiten	High	High	High
Stapsgewijze verbeteringen in het tegengaan van grondtroepen of vuren (bv. verbeterde Javelin)	Laag	Laag	Laag
Investeren in revolutionaire, onbemande grondtroepen of vuurvermogens	Medium	Medium	Medium
Investeren in wapens die gebaseerd zijn op "nieuwe fysische beginselen" (b.v. gerichte-energiewapens tegen luchtafweer)	High	High	High

a Ter verduidelijking: deze beleidsmaatregel en de daaropvolgende optie zouden Rusland alleen "met succes" kunnen uitbreiden als zij eerst niet het beoogde doel zouden bereiken, namelijk Rusland ervan overtuigen zich weer volledig aan het INF-verdrag te houden. In het geval dat Rusland terugkeert

aan de regels te houden en geen raketten voor de middellange afstand op te stellen, zou het niet worden verlengd, hoewel dit andere beleidsprioriteiten van de VS zou dienen, zoals het vergroten van de strategische stabiliteit in Europa.

Verscheidene opties die raken aan andere domeinen, zoals de terugtrekking van de Verenigde Staten uit het INF-verdrag en investeringen in capaciteiten om de doeltreffendheid van de Russische A2AD-systemen te ondermijnen, hebben een veel grotere kans om Rusland uit te breiden. Deze beleidsmaatregelen raken aan gebieden die voor de Russische leiders acuut gevoelig liggen en zullen waarschijnlijk een ernstige Russische reactie uitlokken. Deze beleidsmaatregelen gaan echter gepaard met aanzienlijke risico's voor de Verenigde Staten en de NAVO: Deze beleidsmaatregelen kunnen een krachtige Russische reactie uitlokken juist omdat zij een bedreiging vormen voor de veiligheid en de commando- en controlesystemen van het Russische regime en daardoor ook de strategische stabiliteit kunnen ondermijnen en het risico van een rechtstreeks conflict kunnen vergroten. Per saldo lijken deze strategieën in het huidige veiligheidsklimaat niet raadzaam.

Er zijn echter verscheidene beleidsopties voor land en multidomein met een beperkter potentieel om Rusland uit te breiden, die bijkomende voordelen voor de Verenigde Staten en de NAVO zouden kunnen opleveren. Het vergroten van de capaciteiten van de NAVO-grondstrijdkrachten in Europa - door een substantiëlere aanwezigheid van de VS, hogere paraatheidsniveaus voor de Europese NAVO-strijdkrachten en frequentere grootschalige oefeningen - kan het vermogen van het bondgenootschap om Rusland af te schrikken vergroten en tegelijk de strijdkrachten meer beschikbaar maken voor onvoorziene gebeurtenissen buiten Europa. Investeringen in technologieën voor tegengrondse strijdkrachten en zelfs in raketsystemen voor de middellange afstand om Rusland ertoe aan te zetten zich weer aan het INF-verdrag te houden, kunnen ook militaire of strategische voordelen opleveren met beter beheersbare risico's. Indien dit beleid zorgvuldig wordt opgezet en uitgevoerd, hoeft het de Russische perceptie van de bedreiging die de NAVO vormt voor het Russische grondgebied en de veiligheid van het regime niet wezenlijk te verhogen, waardoor Rusland minder geneigd zal zijn zich verder uit te breiden om deze strijdkrachten tegen te gaan. Het zou echter een verstandige afweging zijn om voorrang te geven aan de vermindering van het risico van een conflict tussen Rusland en de NAVO boven de mogelijkheid om Rusland uit te breiden door het voortbestaan van het land in gevaar te brengen.

HOOFDSTUK NEGEN

Conclusies

In een eventuele concurrentiestrijd met de Verenigde Staten is de grootste kwetsbaarheid van Rusland zijn economie, die betrekkelijk klein is en sterk afhankelijk van de energie-export. De grootste zorg van de Russische leiders is de stabiliteit en de duurzaamheid van het regime.

De grootste troeven van Rusland liggen op het gebied van militaire oorlogvoering en informatieoorlogvoering. Rusland heeft geavanceerde luchtverdedigings-, artillerie- en raketsystemen ingezet die de Amerikaanse en NAVO-capaciteiten op het gebied van luchtverdediging en artillerie-afweer ruimschoots overtreffen, waardoor Amerikaanse grondtroepen mogelijk gedwongen worden te vechten zonder luchtoverwicht en met inferieure vuursteun. Rusland heeft ook nieuwe technologie gekoppeld aan oude technieken van desinformatie, ondermijning en destabilisatie.

De meest veelbelovende maatregelen om Rusland onder druk te zetten, zijn die welke rechtstreeks inspelen op deze kwetsbaarheden, bezorgdheden en sterke punten, waarbij de zwakke punten worden benut en de huidige voordelen van Rusland worden ondermijnd. Doorgaan met het uitbreiden van de Amerikaanse energieproductie in alle vormen, inclusief

en andere landen aan te moedigen hetzelfde te doen, zal de druk op de Russische exportinkomsten en dus op de nationale en defensiebegrotingen maximaliseren. Van de vele maatregelen die in dit verslag zijn onderzocht, is dit de maatregel met de minste kosten of risico's.

Sancties kunnen ook het economisch potentieel van Rusland beperken. Om doeltreffend te zijn, moeten deze echter multilateraal zijn, waarbij ten minste de EU moet worden betrokken, die Ruslands grootste klant is en Ruslands grootste bron van technologie en kapitaal - in al deze opzichten groter dan de Verenigde Staten. Ruslands combinatie van politieke spionage en informatieoperaties via het internet, gekoppeld aan zijn lange ervaring met ondermijning

271

en propaganda, hebben geleid tot zowel een aanvulling op heimelijke en openlijke militaire operaties als een onafhankelijke capaciteit om te trachten democratische politieke systemen in diskrediet te brengen en te destabiliseren. Russische leiders vrezen echter ook (waarschijnlijk overdreven) dat de VS in staat zullen zijn hun systeem te ondermijnen. Geloofwaardig dreigen daarmee zou een doeltreffende manier kunnen zijn om Rusland ervan te overtuigen zijn inspanningen op dit gebied terug te schroeven. Het in twijfel trekken van de legitimiteit van het Russische regime, het koppelen van zijn status in binnen- en buitenland aan zijn binnenlandse en internationale acties, en het openlijk steunen van democratische veranderingen zullen waarschijnlijk de grondvesten van de Russische staat niet doen schudden, maar zouden voldoende kunnen zijn om een vorm van wederzijdse ontspanning in dit domein van informatie-oorlogvoering te bewerkstelligen.

De Europese regeringen maken zich steeds meer zorgen over Russische cybersubversie. Deze kwestie zou de Europese steun voor verdere sancties tegen Moskou kunnen aanwakkeren, misschien zelfs meer dan de bezorgdheid over het Russische gedrag in Oekraïne of Syrië.

Het zou moeilijk zijn om de kosten voor Moskou van zijn externe militaire verplichtingen te verhogen, omdat de meeste daarvan in kleine gebieden liggen die aan Rusland grenzen en bevolkt worden door pro-Russische bevolkingsgroepen. De geografie kent Rusland hier een escalatieoverwicht toe, wat betekent dat elke poging om meer lokaal verzet te bevorderen op een hevig verzet zou kunnen stuiten, wat de Verenigde Staten veel prestige zou kosten en de lokale bondgenoten veel levens en land zou kosten. Syrië had een veelbelovende basis kunnen zijn om lokaal verzet tegen de Russische aanwezigheid te bevorderen, maar2015, de Syrische oppositiekrachten zijn sindsdien door het regime neergeslagen en geïnfiltreerd door aan Al Qaeda gelieerde extremisten, waardoor dit een onaantrekkelijk voorstel is geworden. Het voortduren van de Syrische burgeroorlog brengt ook hoge kosten met zich mee voor de regionale en zelfs de Europese stabiliteit. Meer Amerikaanse wapens en advies voor het Oekraïense leger is het meest haalbare van de overwogen geopolitieke alternatieven, maar een dergelijke inspanning moet zorgvuldig worden gekalibreerd om een veel groter conflict te voorkomen.

Rusland streeft niet naar pariteit met de Verenigde Staten over het gehele militaire spectrum, zodat verdere vooruitgang van de VS op gebieden met bestaande superioriteit wellicht weinig Russische respons zal uitlokken. Rusland zal bijvoorbeeld de dominantie van de VS over de wereldzeeën niet aanvechten. Gerichte maatregelen die gericht zijn op het bedreigen van de beperkte maritieme toegang die Rusland heeft tot de Noordelijke, Baltische en Zwarte zeeën, zouden echter kunnen leiden tot

Rusland om te investeren in dure en relatief ondoeltreffende tegenmaatregelen. Mogelijke Amerikaanse maatregelen zijn onder meer het vaker patrouilleren met SSN's in de buurt van de Arctische bases en de plaatsing van op land gestationeerde en/of vanuit de lucht gelanceerde kruisraketten tegen schepen in de buurt van de kust van de Zwarte Zee.

Rusland zou zich waarschijnlijk gedwongen voelen om elke toename in

strategische nucleaire capaciteit van de VS. Het aangaan van een dergelijke wapenwedloop zou het meest riskante van alle in dit rapport onderzochte maatregelen zijn. Bovendien zou een uitbreiding van de Amerikaanse BMD de Verenigde Staten waarschijnlijk veel meer kosten dan de waarschijnlijke reactie, een toename van het aantal mis- schoten en kernkoppen, Rusland zou kosten.

Het andere gebied waarop Rusland zijn gelijke en zelfs superieure positie heeft behouden, is dat van de luchtverdediging en de lange-afstandsvuurwapens. Grotere Amerikaanse investeringen in onderdrukking van de luchtverdediging op langere afstand, geavanceerdere EW, en nieuwe kruisraketten met een groter bereik die op zee en in de lucht worden afgevuurd, alsmede meer exotische systemen met vergelijkbare capaciteiten, zouden waarschijnlijk een dure Russische reactie uitlokken.

Het stationeren van extra Amerikaanse grondtroepen in Europa zou waarschijnlijk een Russische reactie in de hand werken, vooral als deze troepen dicht bij Rusland worden gestationeerd. De kosten voor de Verenigde Staten zullen echter waarschijnlijk hoger zijn dan die voor Rusland, terwijl het opvoeren van de inzet in de buurt van de Russische grenzen de spanningen zou doen toenemen, controverse onder de NAVO-leden zou doen ontstaan en mogelijk Russische reacties elders zou uitlokken.

De opheffing van het INF-verdrag zou Rusland meer ten goede komen dan de NAVO, omdat de Verenigde Staten een groot voordeel hebben bij kruisraketten die op zee worden afgevuurd en een vergelijkbaar bereik hebben; voor deze raketten gelden geen beperkingen uit hoofde van het verdrag. Russische schendingen van het verdrag zouden de Verenigde Staten ertoe kunnen brengen zich terug te trekken, wat voordelig zou kunnen zijn ten opzichte van China, maar de plaatsing van een nieuwe generatie INF-raketten in Europa zou duur zijn, een politieke uitdaging vormen en mogelijk destabiliserend werken. Tenslotte zou de ondergang van het INF-verdrag ook schadelijke tweede-orde-effecten kunnen hebben voor wapenbeheersingsregimes in het algemeen.

De meeste van de in dit verslag behandelde stappen zijn in zekere zin escalerend, en de meeste zouden waarschijnlijk leiden tot een Russische tegenescalatie (tabel 9.1). Afgezien van de specifieke risico's die aan elke maatregel verbonden zijn, is er dus een extra risico verbonden aan een algemene intensivering van de com-

Tabel 9.1 Uitbreiding van Rusland Samenvatting van de bevindingen
Maatregel	Voordelen	Kosten en risico's	Waarschijnlijkheid van succes
Economisch
De uitvoer van aardolie belemmeren	High	Laag	High
De uitvoer van aardgas verminderen en pijpleidingen belemmeren	High	Medium	Medium
Sancties opleggen	High	High	High
De Russische invloed in Centraal-Azië verminderen	Laag	Medium	Laag
Vergroot de Russische braindrain	Laag	Laag	Laag
Geopolitiek
Dodelijke steun verlenen aan Oekraïne	High	High	Medium
De steun aan de Syrische rebellen opvoeren	Medium	High	Laag
regimeverandering in Belarus bevorderen	High	High	Laag
Spanningen in de zuidelijke Kaukasus uitbuiten	Laag	Medium	Laag
De Russische invloed in Centraal-Azië verminderen
Russische aanwezigheid in Moldavië aanvechten	Laag	Medium	Laag
Ideologisch
De corruptie in het Russische kiesstelsel aan het licht brengen	Medium	High	Laag
de perceptie verminderen dat het regime het algemeen belang nastreeft	Medium	High	Medium
Aanmoedigen van protesten en ander geweldloos verzet	Medium	High	Laag
De internationale positie van Rusland ondermijnen	Medium	Medium	Medium

Lucht en ruimte

Verandering van houding en operaties van de lucht- en ruimtemacht

Verander van houding van bommenwerpersMediumLaagHoog

Verander houding van strijdersMediumHoog-Laag

Extra tactische kernwapens in Europa inzetten

LaagHoogHoog

Heroriënteren BMLaagMiddelmatigLaag Onderzoek en ontwikkeling lucht- en ruimtevaart uitbreiden

Meer laagwaarneembare vliegtuigen ontwikkelenMiddelmatigMiddelmatig Gemiddeld Ontwikkelen van autonome vliegtuigen of RPA'sMiddelmatigMiddelmatig HoogCruisraketten voor langere afstand ontwikkelen HoogMiddelmatig Hoog Ontwikkelen van HARM-raketten voor langere afstand HoogMiddelmatig Hoog Ontwikkelen van meer geavanceerde EWMedium Laag Middelmatig Investeren in CPGSMedium Hoog Middel Ontwikkelen van ruimtewapensMiddelmatig Hoog Laag Ontwikkelen van ruimtevliegtuigen Medium Hoog Laag/Middelmatig

Investeren in SmallSatsMedium HoogLaag Uitbreiding van de lucht- en raketcomponenten van de nucleaire triade

Uitbreken van nucleaire wapenbeheersingsovereenkomsten

MediumHoogLaag

Tabel 9.1 - Vervolg

MeetBenefits

Maritiem

Kosten en risico's

Waarschijnlijkheid van succes

De Amerikaanse en bondgenootschappelijke zeemachtsterkte en aanwezigheid verhogen

MediumLaagMedium

Verhoogde O&O-inspanningen op marinegebiedMiddelmatigMiddelmatig Verschuiving nucleaire houding in de richting van SSBN's Laag Laag Laag Controleer de opbouw van de Zwarte ZeeMiddelmatigMiddelmatigMiddelmatig

Land

Uitbreiding van de landmacht van de VS en de NAVO in Europa

Uitbreiding Amerikaanse troepenmacht in Europa MediumMediumMedium

Vergroting van de grondvermogens van de Europese NAVO-leden

Grote NAVO-troepen inzetten aan de grenzen van Rusland

Uitbreiding van NAVO-oefeningen in Europa

HighLowLow

MediumHoogMedium

Werkgelegenheid grote Amerikaanse deelnameMiddelmatigMiddelmatigLaag

Een massamobilisatie van de Europese strijdkrachten van de NAVO op gang brengen

HoogMiddelmatigLaag

Oefeningen houden aan de grenzen van RuslandMiddelmatigHoog

Oefeningen houden voor tegenaanval of aanvalsscenario's

Multidomein

Terugtrekking uit het INF-verdrag

Raketontwikkelingsprogramma financieren zonder terugtrekking

Terugtrekken en raketten bouwen, maar niet inzetten in Europa

Terugtrekken, raketten bouwen, en ze in Europa stationeren

GemiddeldHoogHoog

LaagMiddelmatigMiddelmatig LaagMiddelmatig Hoog

GemiddeldHoogHoog

Investeren in nieuwe capaciteiten om de Russische risicoperceptie te manipuleren

Stapsgewijze verbetering van de anti-A2AD-vermogens (bijv. verbeterde ATACMS, AARGM, IFPC2)	Medium	Medium	High
Investeren in revolutionaire, zwerm counter- A2AD capaciteiten	High	High	High
Stapsgewijze verbeteringen in tegengrondse strijdkrachten of vuren (bv. verbeterde Javelin)	Laag	Laag	Laag
Investeren in revolutionaire, onbemande grondtroepen of vuurvermogens	Medium	Medium	Medium
Investeren in wapens die gebaseerd zijn op "nieuwe fysische beginselen" (b.v. gerichte-energie-tegen-luchtverdedigingswapens)	High	High	High

petitie met een nucleair bewapende tegenstander. Tenslotte, hoewel Rusland de kosten van deze toegenomen concurrentie minder gemakkelijk zal dragen dan de Verenigde Staten, zullen beide partijen nationale middelen moeten onttrekken aan andere doeleinden. Uitbreiding van Rusland omwille van zichzelf is in de meeste gevallen geen voldoende basis om de hier geschetste stappen te overwegen. Deze opties moeten veeleer worden beschouwd in de bredere context van een nationaal beleid dat gebaseerd is op verdediging, afschrikking en - wanneer de belangen van de VS en Rusland op één lijn liggen - samenwerking.

Implicaties en aanbevelingen voor het leger

Uiteindelijk moet de taak om Rusland uit te breiden niet in de eerste plaats worden toevertrouwd aan het Amerikaanse leger of zelfs de Amerikaanse strijdkrachten. De meest voor de hand liggende manieren om Rusland uit te breiden - met de grootste voordelen, de minste risico's en de grootste kans op succes - liggen waarschijnlijk eerder op economisch en informatiegebied dan op militair gebied. Zoals in deze studie is aangetoond, streeft Rusland bovendien niet naar militaire gelijkheid met de Verenigde Staten en zou het eenvoudigweg kunnen besluiten niet te reageren op bepaalde militaire acties van de VS (bv. verschuivingen in de aanwezigheid ter zee), terwijl andere militaire acties van de VS (bv. het stationeren van strijdkrachten dichter bij Rusland) uiteindelijk duurder zouden kunnen uitvallen voor de VS dan voor Rusland. Niettemin zijn er ten minste drie belangrijke implicaties van dit werk voor het Amerikaanse leger.

Ten eerste moet het leger zijn deskundigheid op het gebied van alles wat met Rusland te maken heeft opnieuw opbouwen, met inbegrip van buitenlandse officieren, linguïsten en inlichtingenanalisten. Als Rusland inderdaad een bedreiging op lange termijn vormt, dan moet het Amerikaanse leger het menselijk kapitaal ontwikkelen om deze strategische concurrentie aan te gaan.

Ten tweede zou het leger moeten overwegen - en de andere diensten aanmoedigen - meer te investeren in de handvol capaciteiten (b.v. ATACM's, IFPC2, langere-afstandsluchtafweer, en andere systemen die zijn ontworpen om de Russische A2AD-capaciteiten tegen te gaan) die Rusland zouden kunnen uitbreiden. Het Amerikaanse leger zou ook kunnen overwegen een deel van zijn O&O-middelen te besteden aan minder volgroeide, meer futuristische systemen (b.v. zwerm onbemande vliegtuigen of grondvoertuigen op afstand). Hoewel deze maatregelen op zich waarschijnlijk onvoldoende zijn om Rusland uit te breiden, zouden zij de Amerikaanse afschrikkingsinspanningen ten goede komen en een aanvulling kunnen vormen op een breder overheidsbeleid.

Ten derde zal het Amerikaanse leger, ook al is het niet rechtstreeks betrokken bij de "uitbreiding van Rusland" op zich, een sleutelrol spelen bij het verzachten van de gevolgen. Zoals reeds gezegd, houden alle maatregelen om Rusland uit te breiden een zeker risico in. Bijgevolg moeten de versterking van de Amerikaanse afschrikkingspositie in Europa en de verhoging van de Amerikaanse militaire capaciteit (bv. een verbeterde Javelin of actieve beschermingssystemen voor legervoertuigen) wellicht hand in hand gaan met elke maatregel om Rusland uit te breiden, als een manier om zich in te dekken tegen de mogelijkheid dat de spanningen met Rusland escaleren in een conflict.

Referenties

Abramov, Denis, "Russia's Brain Drain Worse than Previous Believed- Report," Moscow Times, 6 oktober 2016. Met ingang van 4 juni 2017: https://themoscowtimes.com/news/

russias-brain-drain-worse-than-previously-believed-report-55635

Ackerman, Spencer, "VS heeft slechts 'vier of vijf' Syrische strijders getraind tegen ISIS, top-generaal getuigt," The Guardian, september Vanaf16,2015. 6 maart 2017:

https://www.theguardian.com/us-news/2015/sep/16/us-military-syrian-isis-fighters

---"Waarom Clinton's plannen voor no-fly zones in Syrië kunnen provoceren

US-Russia Conflict," The Guardian, oktober Vanaf25,2016. maart 2017: 9,https://www.theguardian.com/world/2016/oct/25/

hillary-clinton-syrië-geen-vlieg-zones-rusland-us-oorlog

Acosta, Jim, "VS, andere mogendheden schoppen Rusland uit G8," CNN, 24 maart 2014. Met ingang van 17 juli 2017:

http://www.cnn.com/2014/03/24/politics/obama-europe-trip/index.html

Adamsky, Dmitry Dima, "The Nuclear1983 Crisis-Lessons for Deterrence Theory and Practice," Journal of Strategic Studies, Vol. No.36, pp.1,2013, 4-41.

ADST-Zie Vereniging voor Diplomatieke Studies en Opleiding.

Aguirre, John, "Management of NATO's Common-Funded Resources," presentatiedia's, Garmisch, Duitsland: Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, maart Per2016. 30 mei 2017:

http://www.asmconline.org/wp-content/uploads/2016/05/1-GS03-Aguirre.pdf

"Alexei Navalny uitgesloten van presidentiële verkiezingen in Rusland, BBC News, juni Allen,23,2017. Patrick D., Simulation Support of Large-Scale Exercises: EEN REFORGER

Case Study, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, R-4156-A, per1992. 12 maart 2018:

https://www.rand.org/pubs/reports/R4156.html

279

Applebaum, Anne, "NAVO's volgende missie," Washington Post, 23 november, 2010.

"Armenië bereikt nieuw politiek akkoord met EU," Radio Free Europe/Radio Liberty, februari Vanaf27,2017. april 2017:21,

http://www.rferl.org/a/armenia-eu-agreement/28336533.html

Arms Control Association, "Strategic Offensive Reductions Treaty at a Glance", 15 september 2006. Per 14 april 2017: https://www.armscontrol.org/factsheets/sort-glance

---, "U.S.-Russian Nuclear Arms Control Agreements at a Glance," 1 april 2014. Per 30 augustus 2017: https://www.armscontrol.org/factsheets/USRussiaNuclearAgreementsMarch2010

Army Science Board, "Robotic and Autonomous Systems (RAS) Study," 9 november 2016.

Association for Diplomatic Studies and Training, "Moldova's Transnistrian Conflict," Huffington Post, 26 juli 2016. Met ingang van 14 maart 2017: http://www.huffingtonpost.com/adst/moldovas-transnistrian-co_b_11180694.html

Atkinson, Miles, en Fleur De Weerd, "Transnistrië: A Country That Doesn't Exist, but Has the Guns to Make You Think Otherwise," Huffington Post, 8 januari 2013. Met ingang van 14 maart 2017: http://www.huffingtonpost.com/miles-atkinson-fleur-de-weerd/

transnistrië-een-land-dat-niet-bestaat_b_2421694.html

"Auditoriia Runeta perestala rasti," Meduza, 26 januari 2017. Met ingang van 15 maart 2017:

https://meduza.io/news/2017/01/27/auditoriya-runeta-perestala-rasti

Baczynska, Gabriela, "EU breidt Krim-sancties uit, zelfde gezien voor inperkingen Rusland," Reuters, 19 juni 2017. Met ingang van 17 juli 2017: http://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-eu-russia-idUSKBN19A1BW

Bahçecik, Şerif Onur, "OBOR en Turkije's wending naar het oosten", in Ekman e.a., blz2017,. 51-60.

Baker, Peter, and Sophia Kishkovsky, "Trump Signs Russian Sanctions into Law, with Caveats," New York Times, 2 augustus 2017. Met ingang van 19 oktober 2017: https://www.nytimes.com/2017/08/02/world/europe/trump-russia-sanctions.html

Bank voor Internationale Betalingen, "Payment, Clearing, and Settlement Systems in the United States," in CPSS-Red Book, Bazel, Zwitserland: Committee on Payment and Settlement Systems, 2012. Per 24 juni 2017: http://www.bis.org/cpmi/publ/d105_us.pdf

Barrass, Gordon, "De Amerikaanse concurrentiestrategieën tijdens de Koude Oorlog" in Thomas

G. Mankhen, ed., Concurrentiestrategieën voor de 21e eeuw: Theory, History, and Practice, Stanford, Calif.: Stanford University Press, 2012, pp. 71-89.

---Able Archer 83: Wat dachten de Sovjets?" Survival, Vol. No.58, 6, 2016, pp. 7-30.

Barry, Ellen, en Michael Schwirtz, "Na verkiezing staat Poetin voor uitdagingen wat betreft zijn legitimiteit," New York Times, 5 maart 2012. Met ingang van 7 juli 2017: http://www.nytimes.com/2012/03/06/world/europe/

waarnemers-details-fouten-in-russische-verkiezingen.html

Baryshnikov, Valentin, en Robert Coalson, "Numbers Don't Lie: Statistics Point to Massive Fraud in Russia's Duma Vote," Radio Free Europe/Radio Liberty, september Vanaf20,2016.20 177, juli:

https://www.rferl.org/a/statistics-point-to-massive-fraud-russia-state-duma-elections/ 28002750.html

Bateman, Aaron, "De politieke invloed van de Russische veiligheidsdiensten,"

Tijdschrift voor Slavische Militaire Studies, Vol. Nr27,. pp.3,2014, 380-403.

Bateman, Robert, "Amerika's machtsvertoon tegenover Rusland is veranderd. Here's How," Esquire, 10 januari 2017. Met ingang van 26 mei 2017: http://www.esquire.com/news-politics/politics/news/a52178/

nato-toon-van-kracht-rusland/

"BBC: Rossiia postilas' s epokhoi dlinnovilnogo veshchaniia," InoTV, januari Met12,2014. ingang van 19 juli 2017:

https://russian.rt.com/inotv/2014-01-12/BBC-Rossiya-prostilas-s-epohoj

Beardsley, Steven, "Russian Missiles Prompt Navy to Look at Ships' Close-In Defenses," Stars & Stripes, 8 april 2016. Met ingang van 17 maart 2017: https://www.stripes.com/news/russian-missiles-prompt-navy-to-look-at-ships-close- in-defenses-1.403477#.WMwppGczWUl

Beetham, David, The Legitimation of Power, Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan, 2013.

"Belarus Named Russia's Fourth Largest Trading Partner Globally, First in CIS in 2017," Belarusian Telegraph Agency, februari 2, 2018. Per 14 februari 2018: http://eng.belta.by/economics/view/belarus-named-russias-fourth-largest-trading- partner-globally-first-in-cis-in-2017-109120-2018/

"Belarus Poll: EU Lifts Sanctions on Lukashenko-'Europe's Last Dictator,'" The Guardian, 12 oktober 2015. Met ingang van 28 maart 2017: https://www.theguardian.com/world/2015/oct/13/

belarus-pol-eu-lift-sancties-op-lukasjenko-europes-laatste-dictator

"Belarusian President Suspends Collection of 'Parasite' Tax on Jobless People," Belarus Radio Free Europe/Radio Liberty, 9 maart 2017. Met ingang van 27 maart 2017: http://www.rferl.org/a/belarus-lukashenka-parasite-law-suspended/28359382.html

Belkin, Paul, NAVO-top van Warschau: In het kort, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R44550, 14 november, 2016.

Berliner, Jeff, "Jeltsin verbiedt communistische partij," United Press International, 6 november 1991.

Bershidsky, Leonid, "Russia Is Not Dying from a Brain Drain," Bloomberg View, 6 juli 2016. Met ingang van 4 juni 2017: https://www.bloomberg.com/view/articles/2016-07-06/

rusland-is-niet-dood-van-een-brein-drain

Bhuivan, Johana, "The Complete Timeline to Self-Driving Cars," Recode, 16 mei, per2016. 28 maart 2017,

https://www.recode.net/2016/5/16/11635628/self-driving-autonomous-cars-timeline

Birnbaum, Michael, "Een jaar in een conflict met Rusland, werken sancties?" Washington Post, 27 maart 2015. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.washingtonpost.com/world/europe/

a-year-into-a-conflict-with-russia-are-sanctions-working/2015/03/26/ 45ec04b2-c73c-11e4-bea5-b893e7ac3fb3_story.html

Blank, Stephen, Russia and the Next RMA, Washington, D.C.: American Foreign Policy Council, oktober 2016. Per 19 mei 2017: http://www.dtic.mil/ndia/2016/psts/blank.pdf

Bocharova, Svetlana, Ol'ga Volkova, en Ivan Tkachev, "Dolia neftegazovykh dokhodov v biudzhete Rossii upala do semiletnogo urovhia," RBK, maart 24,2016. Met ingang van 5 december 2016: http://www.rbc.ru/economics/24/03/2016/56f32a639a794756a61f301e

Bohdan, Siarhei, "'Een revolutie is onmogelijk in Wit-Rusland," The Guardian, 25 maart 2015. Met ingang van 27 maart 2017: https://www.theguardian.com/world/2015/mar/25/

belarus-revolutie-onmogelijk-alexander-lukashenko

Bohlen, Avis, William Burns, Steven Pifer, and John Woodworth, The Treaty on Intermediate- Range Nuclear Forces: History and Lessons Learned, Washington, D.C.: Brookings Institution, Arms Control Series, Paper 9, december 2012.

Bolton, John R., en Paula A. DeSutter, "A Cold War Missile Treaty That's Doing Us Harm," Wall Street Journal, 15 augustus 2011.

Bostrom, Nick, Superintelligentie: Paths, Dangers, Strategies, Oxford, UK: Oxford University Press, 2014.

Bowen, Andrew S., "Russia's Next Crisis: A Brain Drain?" The National Interest, juli 28,2014. Met ingang van 4 juni 2017:

http://nationalinterest.org/feature/russias-next-crisis-brain-drain-10961

BP, BP Statistical Review of World Energy juni 2016, Londen: BP p.l.c., 2016. Vanaf mei 2017:24,

http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/energy-economics/

statistisch-overzicht-2016/bp-statistisch-overzicht-van-wereld-energie-2016-volledig-rapport.pdf

---Statistical Review of World Energy Juni2017 , Londen: BP p.l.c., 2017.

Bradshaw, Michael, en Richard Connolly, "Vaten en kogels: The Geostrategic Significance of Russia's Oil and Gas Exports," Bulletin of the Atomic Scientists, Vol. No. 72,3,2016, pp. 156-164.

Bruk, S. I., "Narodnost'," Bol'shaia sovetskaia entsiklopediia, 3e ed., Moskou: Sovetskaia entsiklopediia, 1969-1978.

Brzezinski, Ian J., en Nicholas Varangis, "The NATO-Russia Exercise Gap," Atlantische Raad, 23 februari 2015. Met ingang van 25 mei 2017: http://www.atlanticcouncil.org/blogs/natosource/the-nato-russia-exercise-gap

---, "The NATO-Russia Exercise Gap .... Then, Now, & 2017," Atlantische Raad, 25 oktober 2016. Met ingang van 25 mei 2017: http://www.atlanticcouncil.org/blogs/natosource/

de-nato-rusland-exercitie-kloof-dan-nu-2017

Buckley, Neil, "Moskou beschuldigt EBRD ervan 'werktuig' van het Westen te worden,"

Financial Times, mei 10,2017.

Bukkvoll, Tor, "Russia's Military Performance in Georgia," Military Review, Vol. 89, No. 6,2009, blz. 57-62.

"Bulgarije zegt zich niet te zullen aansluiten bij NAVO Zwarte Zee Vloot na Russische waarschuwing," Reuters, juni Vanaf16,2016. maart 2017:17,

http://www.reuters.com/article/nato-bulgaria-blacksea-idUSL8N19835X

Buranelli, Filippo Costa, "Why China's $1 Trillion New Silk Road Plan Is Being Greeted Coolly by the West," The Conversation, april Vanaf5,2017. mei 2017: 23,http://theconversation.com/

waarom-chinas-1-triljoen-nieuwe-silk-weg-plan-wordt-gegroet-door-het-westen-75722

Bureau voor Europese en Euraziatische Zaken, "U.S. Relations with Belarus," factsheet, U.S. Department of State, 6 september 2016. Per 30 maart 2017: https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5371.htm

Burns, Nicholas, en James Jeffrey, "The Diplomatic Case for America to create a Safe Zone in Syria," Washington Post, 4 februari 2016. Met ingang van 30 maart 2017: https://www.washingtonpost.com/opinions/

the-diplomatic-case-for-america-to-create-a-safe-zone-in-syria/2016/02/04/ f3c7c820-caa9-11e5-88ff-e2d1b4289c2f_story.html

Bylina, Vadzim, "Nieuwe opiniepeiling: Wit-Russen zijn meer pro-Europees geworden," Belarus Digest, 7 november 2013. Met ingang van 29 maart 2017: http://belarusdigest.com/story/

nieuw-poll-belarusiërs-zijn-meer-pro-europees-16062

Bystrova, Irina V., Sovetskij voenno-promyšlennyj kompleks: problemy stanovlenija i razvitiia (1930-1980-e gody) [Het militair-industrieel complex van de Sovjet-Unie: Problemen van oprichting en ontwikkeling (jaren 1930-1980)], Moskou: Institut Rossiiskoi Istorii RAN, 2006.

Caffrey, Craig, "Rusland past defensie-uitgaven naar boven aan," Jane's Defence Weekly, maart Per21,2018. 21 mei 2018:

https://janes.ihs.com/Janes/Display/1831447

Całus, Kamil, "Russische sancties tegen Moldavië. Minor Effects, Major Potential," OSW Commentary, Centrum voor Oosterse Studies, 6 november 2014. Per 16 maart 2017:

https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2014-11-06/ russian-sanctions-against-moldova-minor-effects-major-potential

Carriere-Kretschmer, Erin, en Kathleen Holzwart, "Putin's Popularity Propels Chosen Successor in Russian Election," Pew Research Center, februari Per27,2008. 7 juli 2017:

http://www.pewglobal.org/2008/02/27/

Caruso, Raul, The Impact of International Economic Sanctions on Trade-An Empirical Analysis, Milaan: Università Cattolica del Sacro Cuore di Milano (Katholieke Universiteit van het Heilig Hart van Milaan), 2003.

Centrum voor de Analyse van Strategie en Technologie, Gosudarstvennye programmy vooruzheniia Rossiiskoi Federatsii: problem ispolneniia i potentsial potimizatsii, Moskou, 2015.

Centrale Bank van de Russische Federatie, "External Sector Statistics," online database, ongedateerd-a. Per 4 juni 2017: https://www.cbr.ru/Eng/statistics/?PrtId=svs

---, "Russische Federatie: Uitvoer van ruwe olie, 2000-2016 (volgens douanestatistieken en Rosstat, geharmoniseerd systeem, code 2709)," online databank, ongedateerd-b. Per 15 mei 2017 (onder het tabblad "Buitenlandse handel in goederen en diensten"):

https://www.cbr.ru/Eng/statistics/?PrtId=svs

---, "Russische Federatie: Natural Gas Exports, 2000-2016 (according to Customs Statistics and Rosstat, Harmonized System, Code 271121)," online database, ongedateerd-c. Per 15 mei 2017 (onder het tabblad "Externe handel in goederen en diensten"):

https://www.cbr.ru/Eng/statistics/?PrtId=svs

---, "Russische Federatie: Uitvoer van olieproducten, 2000-2016 (volgens douanestatistieken en Rosstat, geharmoniseerd systeem, code 2710)," online

databank, ongedateerd-d. Per 15 mei 2017 (onder het tabblad "Externe handel in goederen en diensten"):

https://www.cbr.ru/Eng/statistics/?PrtId=svs

---, "Internationale Reserves van de Russische Federatie, Maandelijkse Waarden, Missies van Amerikaanse Dollars," Moskou, 30 juni 2017. Met ingang van 19 juli 2017: https://www.cbr.ru/Eng/hd_base/Default.aspx?Prtid=mrrf_m

Central Intelligence Agency, "Russia," The World Factbook, november Per6,2017. 13 november 2017:

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html

Central Intelligence Agency, Directorate of Intelligence, The Soviet Bloc Financial Problem as a Source of Western Influence, National Intelligence Council Memorandum 82-10004, 1982, goedgekeurd voor vrijgave via het Historical Review Program van de Central Intelligence Agency, februari As 25,1994.of June 24, 2017:

https://www.cia.gov/library/readingroom/docs/DOC_0000273390.pdf

Cheltsov, B.F., "Lucht- en ruimteverdediging in de Russische militaire doctrine,"

Militair Denken, nr. pp.2,2007, 50-55.

Chipman, John, ed., The Military Balance 2016, Londen: International Institute for Strategic Studies, 2016.

Chivvis, Christopher S., Raphael S. Cohen, Bryan Frederick, Daniel S. Hamilton,

F. Stephen Larrabee, and Bonny Lin, NATO's Northeastern Flank: Emerging Opportunities for Engagement, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-1467-AF, 2017. Per 27 oktober 2017: https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1467.html

Chomiak, Laryssa, "The Making of a Revolution in Tunisia", Midden-Oosten Recht en Bestuur, Vol. 3, nr. 1-2, 2011, blz. 68-83.

CIA: zie Central Intelligence Agency.

Cichowlas, Ola, "Russia's Nationwide Anti-Corruption Protests in Videos," Moscow Times, 27 maart 2017. Met ingang van 7 juli 2017: https://themoscowtimes.com/articles/

rusland-natie-wijd-anti-corruptie-protesten-in-video's-57547

CNO: U.S. Office of the Chief of Naval Operations.

Coffey, Luke, Versterken van de bilaterale defensiesamenwerking met Georgië, Heritage Foundation, 5 mei 2014. Met ingang van 27 oktober 2017: http://www.heritage.org/global-politics/report/

versterken-bilaterale-verdedigingssamenwerking-georgië

Coffey, Luke, en Daniel Kochis, "The NATO-Russia1997 Founding Act Does Not Prohibit Permanent NATO Bases in Eastern Europe," Washington, D.C.: Heritage Foundation, 29 april 2016. Per 30 mei 2017: http://www.heritage.org/europe/report/

het oprichtingsverdrag van 1997 tussen de NAVO en Rusland verbiedt geen permanente NAVO-bases in het oosten

Cohen, Raphael S., David E. Johnson, David E. Thaler, Brenna Allen, Elizabeth M. Bartels, James Cahill, and Shira Efron, From Cast Lead to Protective Edge: Lessons from Israel's Wars in Gaza, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-1888-A, 2017. Per 31 oktober 2017: https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1888.html

Coicaud, Jean-Marc, Legitimiteit en politiek: A Contribution to the Study of Political Right and Political Responsibility, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2002.

Comité ter bescherming van journalisten, "Journalisten gedood in Rusland", ongedateerd. Vanaf juli 2017:17,

https://cpj.org/killed/europe/russia/murder.php

Connolly, Richard, en Cecilie Sendstad, "Russian Rearmament: An Assessment of Defense-Industrial Performance," Problems of Post-Communism, Vol. No. 62,2,2016,pp. 1-18.

Cooper, Julian, Het nationale bewapeningsprogramma van Rusland tot 2020: A Quantitative Assessment of Implementation 2011-2015, Stockholm: FOI, 2016.

Cooper, William H., Russia's Economic Performance and Policies and Their Implications for the United States, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL34512, 29 juni 2009. Met ingang van 7 juli 2017: https://fas.org/sgp/crs/row/RL34512.pdf

"Besluit (EU) 2016/123 van de Raad van oktober 262015," Internationale overeenkomsten, Publicatieblad van de Europese Unie, Luxemburg, Vol. 59, L29, 4 februari, Met ingang van2016. 23 mei 2017:

https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/ versterkt_partnerschap_en_samenwerking_overeenkomst.pdf

Crabtree, Charles, Christopher J. Fariss, and Paul Schuler, "In Belarus, Europe's 'Last Dictator' Is Actually Allowing Protest. Here's Why," Washington Post, 24 maart 2017. Met ingang van 27 maart 2017: https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2017/03/24/

belarus-is-toestaan-protest-omdat-zijn-autoritaire-overheid-wil-westerse-steun/?utm_term=.74b765d55448

Crane, Keith, The Creditworthiness of Eastern Europe in the 1980s, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, R-3201-USDP, 1984. Met ingang van 24 juni 2017: https://www.rand.org/pubs/reports/R3201.html

Crane, Keith, Andreas Goldthau, Michael Toman, Thomas Light, Stuart E. Johnson, Alireza Nader, Angel Rabasa, and Harun Dogo, Imported Oil and U.S. National Security, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, MG-838-USCC, Per2009. 23 mei 2017:

https://www.rand.org/pubs/monographs/MG838.html

Crane, Keith, Shanthi Nataraj, Patrick B. Johnston, and Gursel Rafig oglu Aliyev, Russia's Medium-Term Economic Prospects, Santa Monica, Calif. : RAND Corporation, RR-1468-RC, 2016. Per 24 februari 2018: https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1468.html

Crooks, Ed, en Henry Foy, "US Oil Groups Feel Russia Sanctions Freeze More Than Europeans," Financial Times, 19 juni 2017. Met ingang van 24 juni 2017: https://www.ft.com/content/4747bc8e-53fd-11e7-9fed-c19e2700005f?mhq5j=e1

Cross, Sharyl, "NAVO-Rusland veiligheidsuitdagingen in de nasleep van het Oekraïne-conflict: Managing Black Sea Security and Beyond," Zuidoost-Europese en Zwarte-Zeestudies, Vol. No15,. pp.2,2015, 151-177.

Crozet, Matthieu, en Julian Hinz, Friendly Fire: The Trade Impact of the Russia Sanctions and Counter-Sanctions, Kiel, Duitsland: Kiel Institute for the World Economy, Working Paper No. 2059,2016.

Davies, Christian, en Paul Hansbury, "Europe's Last Dictator Steps into the Unknown," Foreign Policy, 16 september 2016. Met ingang van 28 maart 2017: http://foreignpolicy.com/2016/09/16/

europes-last-dictator-steps-into-the-unknown-belarus-lukashenko/

Dawisha, Karen, Poetin's Kleptocratie: Who Owns Russia? New York: Simon and Schuster, 2014.

Day, Tom, "Rusland ratificeert militair akkoord met Zuid-Ossetië," Georgia Today, 25 januari 2018. Met ingang van 12 februari 2018: http://georgiatoday.ge/news/8879/

Rusland-Ratificeert-Militaire-Overeenkomst-met-Zuid-Ossetië

De Waal, Thomas, Zwarte tuin: Armenië en Azerbeidzjan door vrede en oorlog, New York: New York University Press, 2003.

Defense Comptroller, FY 2015 Program Acquisition Costs by Weapon System: Javelin Advanced Anti-Tank Weapon, Washington, D.C.: U.S. Department of Defense, maart 2014. Met ingang van 9 mei 2017: http://comptroller.defense.gov/Portals/45/documents/defbudget/fy2015/ fy2015_Weapons.pdf#page=60

Defense Manpower Data Center, "Historical Reports-Military Only (aggregated data 1950-current)," Alexandria, Va.: U.S. Department of Defense, 2017. Vanaf mei 2017:

https://www.dmdc.osd.mil/appj/dwp/rest/download?fileName= M05%20Militair%20alleen.zip&groupName=pubGeografisch

Dewan, Angela, Euan McKirdy, en Joe Sterling, "Rusland: Syrië vestigt controle over Oost-Aleppo," CNN, december Vanaf13,2016. maart 2017: 7,http://www.cnn.com/2016/12/12/middleeast/aleppo-syria-government-gains/

Donald, David, "Abu Dhabi IDEX Show Highlights Key UAE Developments," AIN Online, 23 februari 2017. Met ingang van 2 juni 2017: http://www.ainonline.com/aviation-news/defense/2017-02-23/

abu-dhabi-idex-show-highlights-key-uae-ontwikkelingen

Duchâtel, Mathieu, François Godement, Kadri Liik, Jeremy Shapiro, Louisa Slavkova, Angela Stanzel, and Vesella Tcherneva, "Euraziatische integratie: Gevangen tussen Rusland en China," Londen: European Council on Foreign Relations, juni Vanaf7,2016. mei 2017:23,

http://www.ecfr.eu/article/essay_eurasian

Dumat-ol Daleno, Gaynor, "Generaals Tour Guam THAAD," Pacific Defense News, 5 november 2016. Met ingang van 5 februari 2018: http://www.guampdn.com/story/news/2016/11/05/

generals-tour-guam-thaad/93278740/

Durbin, Richard, "Durbin, Portman voeren tweepartijdige senatoren aan die oproepen tot meer militaire bijstand aan Oekraïne," februari Vanaf3,2015. januari 2017:23,

http://www.durbin.senate.gov/newsroom/press-releases/durbin-portman-lead- bipartisan-senators-calling-for-increased-military-assistance-to-ukraine

Duric, Mira, Het strategisch defensie-initiatief: US Policy and the Soviet Union, Burlington, Vt.: Ashgate, 2003.

Einhorn, Robert, "Oekraïne, veiligheidsgaranties en non-proliferatie,"

Washington Quarterly, lente, blz.2015, 47-72.

Ekman, Alice, "China's nieuwe zijderoutes: Een flexibel implementatieproces," in Ekman e.a., 2017, pp. 9-16.

Ekman, Alice, Françoise Nicolas, John Seaman, Gabrielle Desarnaud, Tatiana Kasatouéva-Jean, Şerif Onur Bahçecik, and Clélie Nallet, Three Years of China's New Silk Roads: Van woorden naar (re)actie? Études de l'Ifri, Institut Français des Relations Internationales, Parijs, februari 2017.

Ellyatt, Holly, "This Is How Much Russia's 'War' in Syria Costs," CNBC, oktober Vanaf21,2015. maart 2017:8,

http://www.cnbc.com/2015/10/21/this-is-how-much-russias-war-in-syria-costs.html

English, Cynthia, en Neli Esipova, "Democratie belangrijk voor meerderheid Wit-Russen," Gallup, 4 april 2008. Per 29 maart 2017: http://www.gallup.com/poll/106126/democracy-important-majority-belarusians.aspx

Enikolopov, Ruben, Vasily Korovkin, Maria Petrova, Konstantin Sonin, and Alexei Zakharov, "Field Experiment Estimate of Electoral Fraud in Russian Parliamentary Elections," Proceedings of the National Academy of Sciences, Vol. 110, No. 2, 2013, pp. 448-452.

Erickson, Amanda, "Wit-Rusland had een groot protest vandaag. Is It the Beginning of a Movement, or the End?" Washington Post, maart 25,2017.Vanaf maart 2017: 27,https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2017/03/25/

belarus-had-een-groot-protest-tegen-dag-is-het-begin-van-een-beweging-of-het-einde/

?utm_term=.85feebdc798f

Europese Dienst voor extern optreden, "EU Restrictive Measures in Response to the Crisis in Ukraine," persbericht, Europese Unie, Brussel, 16 maart 2017. Met ingang van 3 juni 2017:

https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/8322/ eu-beperkende-maatregelen-reactie-crisis-oekraïne_nl

Europese Unie, "Beperkende maatregelen in verband met de acties van Rusland om de situatie in Oekraïne te destabiliseren", Verordening (EU) nr. 833/2014 van de Raad, juli As 31,2014.van juni 2017:3,

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex:32014R0833

Missie van de Europese Unie voor bijstandverlening inzake grensbeheer aan Moldavië en Oekraïne, webpagina "Wie zijn wij?", ongedateerd. Per 15 maart 2017:

http://eubam.org/who-we-are/

Eurostat, "Energieproductie en -invoer," webpagina, 23 januari 2017a. Per 24 mei 2017:

http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/ Energie_productie_en_invoer

---, "Imports-Gas-Annual Data [nrg_124a]," elektronische databank, 17 februari 2017b. Met ingang van 30 mei 2017: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nrg_124a&lang=en

---, "Invoer," uit "Vereenvoudigde energiebalansen-jaarlijkse gegevens [nrg_100a]," online databank, 8 juni 2017c. Met ingang van 20 juni 2017: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nrg_100a&lang=en

Evenett, Simon J., "Het effect van economische sancties op de Zuid-Afrikaanse export,"

Scottish Journal of Political Economy, Vol. No49,. pp.5,2002, 557-573.

Fahy, Michael, "Buitenlandse directe investeringen uit de VAE: Dubai and Moscow Markets Look to Share Financial Information," The National, april As 3,2017.van juni 2017:2,

http://www.thenational.ae/business/economy/uae-foreign-direct-investment-dubai- en-moskou-markten-kijken-om-te-delen-financiële-informatie

Federal Reserve Bank of New York, "CHIPS," webpagina, april Per2002. 24 juni 2017:

https://www.newyorkfed.org/aboutthefed/fedpoint/fed36.html

Fitzgerald, Frances, Way Out There in the Blue: Reagan, Star Wars en het einde van de Koude Oorlog, New York: Simon & Shuster, 2001.

Fitzpatrick, Sheila, ed., Everyday Stalinism: Gewoon leven in buitengewone tijden: Sovjet-Rusland in de jaren dertig, New York: Oxford University Press, 1999.

Foy, Henry, en Demetri Sevastopulo, "Berlin Hits Back at U.S. Move to Tighten Sanctions on Russia," Financial Times, 15 juni 2017. Met ingang van 24 juni 2017: https://www.ft.com/content/27e28a44-51b0-11e7-a1f2-db19572361bb?mhq5j=e1

Fraser, Suzan, en Bassem Mroue, "Turkije roept VS, bondgenoten op tot heroverweging Syrische no-flyzone," Associated Press via Military Times, 21 november 2016. Met ingang van 9 maart 2017:

http://www.militarytimes.com/articles/

turkije roept bondgenoten op tot heroverweging vliegverbod Syrië-zone

Frederick, Bryan, en David E. Johnson, The Continued Evolution of U.S. Law of Armed Conflict Implementation: Implications for the U.S. Military, Santa Monica, Californië: RR-1122-OSD, 2015.Vanaf maart 2018:12,

https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1122.html

Frederick, Bryan, Matthew Povlock, Stephen Watts, Miranda Priebe, and Edward Geist, Assessing Russian Reactions to U.S. and NATO Posture Enhancements, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-1879-AF, 2017. Met ingang van 12 maart 2018: https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1879.html

Freedberg Sydney J., Jr., "Laser Fighters: 100kW Weapons By 2022," Breaking Defense, 18 mei 2015. Per 19 mei 2017: http://breakingdefense.com/2015/05/

lasers-op-een-vliegtuig-luchtmacht-wil-gevechtsvliegtuigen-vuren-100-kilowatt-voor-2022/

Freedom House, "Azerbeidzjan," Freedom in the World2017 , Washington, D.C., Per2017. oktober 2017:27,

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2017/azerbaijan

Gady, Franz-Stephan, "Ruslands leger ontvangt 100 nieuwe T-14 Armata gevechtstanks," The Diplomat, 14 september 2016. Met ingang van 26 oktober 2017: https://thediplomat.com/2016/09/

rusland-militair-aan-ontvangst-100-nieuwe-t-14-armata-gevechtstanks/

Gaidar, Yegor, "De ineenstorting van de Sovjet-Unie: Graan en Olie, "American Enterprise Institute for Public Policy Research, April 2007.

Galeotti, Mark, "The Truth About Russia's Defence Budget," European Council on Foreign Relations, 24 maart 2017a. Per 2 mei 2017: http://www.ecfr.eu/article/ commentary_the_truth_about_russias_defence_budget_7255

---Crimintern: How the Kremlin Uses Russia's Criminal Networks in Europe, Londen: European Council on Foreign Relations, april 2017b. Met ingang van 24 juni 2017:

http://www.ecfr.eu/publications/summary/

crimintern_hoe_het_kremlin_gebruikt_russische_criminele_netwerken_in_europa

Garcia Herrero, Alicia, en Jianwei Xu, "China's "Belt and Road"-initiatief: Can Europe Expect Trade Gains?" Brussel: Breugel, Working Paper Issue 5, 2016.

Gas Infrastructure Europe, "LNG-The Fuel for the Energy Transition," persbericht, 12 december 2017. Per 12 februari 2018: http://www.gie.eu/index.php/news/gie-news/13-news/gie/338-pr12dec2017

"Gazprom-Media verandert van directeur bij Ekho Moskvy," Radio Free Europe/Radio Liberty, maart Vanaf19,2015. juli 2017:19,

https://www.rferl.org/a/

rusland-ekho-moskvy-gazprom-media-verandering-directeur-generaal-dyomin/ 26910287.html

Gel'man, Vladimir, "Partijpolitiek in Rusland: Van competitie naar hiërarchie," Europe-Asia Studies, Vol. No60,. pp.6,2008, 913-930.

---, Autoritair Rusland: Analyzing Post-Soviet Regime Changes, Pittsburgh, Pa.: University of Pittsburgh Press, 2015.

Gera, Vanessa, "Poolse en Baltische hoop op permanente NAVO-bases gefrustreerd door overeenkomst met Rusland uit 1997," Associated Press, 4 september 2014. Met ingang van 2 mei 2017:

http://www.theglobeandmail.com/news/world/polish-and-baltic-hopes- for-permanent-nato-bases-frustrated-by-1997-agreement-with-russia/ article20343316/

"Duitsland zegt defensie-uitgaven te verhogen, eist duidelijke Amerikaanse agenda," Reuters, 18 januari 2017. Met ingang van 2 mei 2017: http://www.reuters.com/article/us-germany-military-idUSKBN1522UG

Gessen, Masha, "De mythe van de Russische oligarchen," New York Times, 10 december 2014. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.nytimes.com/2014/12/11/opinion/

masha-gessen-de-mythe-van-de-russische-oligarchen.html

Giles, Keir, Ruslands 'nieuwe' instrumenten voor de confrontatie met het Westen: Continuity and Innovation in Moscow's Exercise of Power, Londen: Chatham House, maart 2016. Met ingang van

Mei 2017:25,

https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/publications/ 2016-03-rusland-nieuwe-tools-giles.pdf

Gillespie, Patrick, "Russia Is Buying Up U.S. Debt," CNN Money, mei Vanaf18,2017. 12 februari 2018:

http://money.cnn.com/2017/05/17/investing/russia-us-debt/index.html

Gilley, Bruce, The Right to Rule: How States Win and Lose Legitimacy, New York: Columbia University Press, 2009.

Gilligan, Emma, "Slimme sancties tegen Rusland: Mensenrechten, Magnitsky en de Oekraïense crisis," Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization, Vol. No24,. pp.2,2016, 257-277.

Gnidchenko, Andrey, Anastasia Mogilat, Olga Mikheeva, and Vladimir Salnikov, "Foreign Technology Transfer: An Assessment of Russia's Economic Dependence on High-Tech Imports", Foresight and STI Governance, Vol. 10, No. 1, April 3, 2016,pp. 53-67.

Golosov, Grigorii V., "Co-optatie in het proces van de opbouw van een dominante partijsysteem: The Case of Russia," East European Politics, Vol. 30, No. 2, 2014, pp. 271-285.

Gordon, Michael R., "Amerikaans oorlogsspel in West-Duitsland wordt teruggeschroefd", New York Times, 14 december 1989. Met ingang van 26 mei 2017: http://www.nytimes.com/1989/12/14/world/

us-war-game-in-west-duitsland-to-be-cut-back.html

---Rusland zet raket in, schendt verdrag en daagt Trump uit", New York Times, 14 februari 2017a.

---, "Russia Has Deployed Missiles Barred by Treaty, U.S. General Tells Congress," New York Times, 8 maart 2017b.

Gorenburg, Dmitry, "Russia's New and Unrealistic Naval Doctrine," War on the Rocks, 26 juli 2017. Met ingang van 23 oktober 2017: https://warontherocks.com/2017/07/russias-new-and-unrealistic-naval-doctrine/

Goriaeva, T. M., Politicheskaia tsenzura v SSSR. 1917-1991, Moskou: ROSSPEN, 2009.

Gouré, Daniel I., "Overview of the Competitive Strategies Initiative," in Thomas G. Mankhen, ed., Competitive Strategies for the 21st Century: Theory, History, and Practice, Stanford, Calif.: Stanford University Press, 2012,

pp. 90-105.

Regering van Moldavië, "Moldavische troepen nemen deel aan internationale vredeshandhavingsmissie in Kosovo," ongedateerd. Per 14 maart 2017: http://www.gov.md/en/content/

moldovan-troops-deelnemen-internationale-vredeshandhavingsmissie-kosovo

Greenberg, Andy, "De NSA bevestigt het: Rusland heeft Franse verkiezings'infrastructuur' gehackt," Wired, 9 mei 2017. Met ingang van 14 juli 2017: https://www.wired.com/2017/05/

nsa-directeur-bevestigt-rusland-hackte-franse-verkiezings-infrastructuur/

Grigas, Agnia, "As Russia's Gas Market Gets Weaker, Europe Gets Stronger," Euractive.com, 11 januari 2017. Met ingang van 26 februari 2018: https://www.euractiv.com/section/energy/opinion/

als-rusland-markt-zwakker-wordt-europa-steviger/

Gronow, Jukka, Kaviaar met champagne: Common Luxury and the Ideals of the Good Life in Stalin's Russia, New York: Bloomsbury, 2003.

Grove, Thomas, "Ruslands Poetin ondertekent nieuwe wet tegen 'ongewenste' ngo's," Wall Street Journal, 25 mei 2015. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.wsj.com/articles/

rusland-poetin-ondertekent-nieuwe-wet-tegen-ongewenste-ngos-1432567550

Gunzinger, Mark, en Chris Dougherty, Changing the Game: The Promise of Directed-Energy Weapons, Washington, D.C.: Center for Strategic and Budgetary Assessments, 19 april 2012. Met ingang van 26 oktober 2017: http://csbaonline.org/research/publications/

changing-the-game-the-promise-of-directed-energy-weapons

Hakim, Danny, "Ooit gevierd in Rusland, kiest de programmeur Pavel Durov voor ballingschap," New York Times, 2 december 2014.

Hancocks, Paula, en Joshua Berlinger, "Missile Defense System That China Opposes Arrives in South Korea," CNN, maart Vanaf7,2017. april 2017: 14,http://www.cnn.com/2017/03/06/asia/thaad-arrival-south-korea/

Hayashi, Mika, "Opschorting van bepaalde verplichtingen van het CFE-Verdrag door NAVO-bondgenoten: Examination of the Response to the 2007 Unilateral Treaty Suspension by Russia", Journal of Conflict and Security Law, Vol. No18,. pp.1,2013, 131-150.

Heifetz, Stephen, en Evan Sherwood, "Die andere economische sancties: Section Special311 Measures," Banking Law Journal, september. 2014,

pp. 688-694.

Heim, Jacob, Raketten voor Azië? The Need for Operational Analysis of U.S. Theater Ballistic Missiles in the Pacific, Santa Monica, Californië: RAND Corporation,

RR-945-A, 2016.vanaf maart 2018:12,

https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR945.html

Hicks, Kathleen H., Heather A. Conley, Lisa Sawyer Samp, Anthony Bell, Jeffrey Rathke, and John O'Grady, Evaluating Future U.S. Army Force Posture in Europe: Phase II Report, Washington, D.C.: Center for Strategic and International Studies, juni Per2016. 2 mei 2017:

https://www.csis.org/analysis/

evaluating-future-us-army-force-posture-europe-phase-ii-report

Hille, Kathrin, en Max Seddon, "Russia's Activities Find Their Voice," Financial Times, juni As 11,2017.van juni 2017:19,

https://www.ft.com/content/09d476cc-4065-11e7-9d56-25f963e998b2?mhq5j=e1

Hoffman, David E., "Raketverdediging heeft de Koude Oorlog niet gewonnen," Foreign Policy, 22 september 2009. Per 19 mei 2017: http://foreignpolicy.com/2009/09/22/missile-defense-didnt-win-the-cold-war/

Hufbauer, Gary Clyde, Jeffrey J. Schott, Kimberly Ann Elliott, and Barbara Oegg, Economic Sanctions Reconsidered, 3rd ed., Washington, D.C.: Peterson Institute for International Economics, 2007.

Hughes, Robin, "Orbital ATK Firms Up AARGM ER Design Concept," Jane's 360, juni Vanaf9,2017. juli 2017:17,

http://www.janes.com/article/71285/orbital-atk-firms-up-aargm-er-design-concept

Hughes, Trevor, "Poetin verkozen als president van Rusland voor een nieuwe termijn van zes jaar," USA Today, 18 maart 2018. Met ingang van 30 maart 2018: https://www.usatoday.com/story/news/2018/03/18/

putin-hoofdt-easy-re-election-russias-presidential-race-6-meer-jaar/436129002/

Humud, Carla E., Christopher M. Blanchard, and Mary Beth D. Nikitin, Armed Conflict in Syria: Overview and U.S. Response, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL33487, 6 januari 2017. Per 14 maart 2017: https://fas.org/sgp/crs/mideast/RL33487.pdf

IISS: Internationaal Instituut voor Strategische Studies. IMF: Internationaal Monetair Fonds.

Inman, Mason, "Can Fracking Power Europe?" Nature, 1 maart 2016. Met ingang van 20 juni 2017:

http://www.nature.com/news/can-fracking-power-europe-1.19464

Internationale Crisisgroep, De Euraziatische Economische Unie: Macht, politiek en handel, Brussel: Europa en Centraal-Azië, rapport nr. 240, 20 juli, 2016.

Internationaal Energieagentschap, Global Gas Security Review: How Flexible Are LNG Markets in Practice? Parijs, 2016.

Information Handling Services Jane's, "Air Force," Jane's Sentinel Security Assessment-Russië en het GOS, Englewood, Colo: IHS Global Limited, april 2016a.25,

---, "Demography," Jane's Sentinel Security Assessment-Russia and the CIS, Englewood, Colo: IHS Global Limited, 25 april 2016b.

---, "Strategic Weapon Systems," Jane's Sentinel Security Assessment-Russia and the CIS, Englewood, Colo: IHS Global Limited, 25 april 2016c.

International Institute for Strategic Studies, De militaire balans 2016, Vol. 116, No. 1, 2016.

---De Militaire Balans2017, Vol. Nr. 117,1,2017.

Internationaal Monetair Fonds, "World Economic Outlook" database, Washington, D.C., april 2017a. Per 30 maart 2018: http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx

---, Centraal-, Oost- en Zuid-Europa: A Broadening Recovery, Washington, D.C., Regional Economic Issues series, mei 2017b.

---, "Russische Federatie: Staff Concluding Statement of the 2017 Article IV Mission," Washington D.C., 19 mei 2017c. Per 19 juni 2017: http://www.imf.org/en/News/Articles/2017/05/19/

Russisch-Federatie-Staf-Conclusief-Statement-van-2017-Artikel-IV-Missie

---, Russian Federation: 2017 Article IV Consultation, Washington, D.C.: IMF Country Report No. 17/197, juli 2017d. Per 21 juli 2017: http://www.imf.org/en/Publications/CR/Issues/2017/07/10/

Russische Federatie-2017-Artikel-IV-Raadpleging-Persbericht-Staf-Rapport-45054

Ioffe, Julia, "What Russia's Latest Protests Mean for Putin," The Atlantic, 27 maart 2017. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.theatlantic.com/international/archive/2017/03/

navalny-protesten-rusland-poetin/520878/

Jane's door IHS Markit, Terrorism and Insurgency Centre, "Events Since 2009," database, ongedateerd. Met ingang van 6 februari 2018: https://janes.ihs.com/TerrorismInsurgencyEvents/search#

Jones, Sam, "Duizenden nemen deel aan Estlands oorlogsspelen," Financial Times, mei 2017:13,2015.26,

https://www.ft.com/content/604c015c-f8b7-11e4-be00-00144feab7de

---, "Britain's 'Withered' Forces Not Fit to Repel All-Out Attack," Financial Times, 16 september 2016. Met ingang van 3 mei 2017: https://www.ft.com/content/36f47240-7c0e-11e6-ae24-f193b105145e

Jones, Sam, en Kathrin Hille, "Russia's Military Ambitions Make Waves in the Black Sea," Financial Times, 13 mei 2016. Per 17 maart 2017: https://www.ft.com/content/1b9c24d8-1819-11e6-b197-a4af20d5575e

Judson, Jen, "US Army's 2018 Budget Request Stockpiles Munitions, Modernizes Armored Brigades," Defense News, 18 mei 2017. Met ingang van 17 juli 2017: http://www.defensenews.com/articles/

armys-2018-begrotingsverzoek-stockpiles-munitie-moderniseert-armored-brigades

Karagiannis, Emmanuel, "De Russische interventies in Zuid-Ossetië en de Krim vergeleken: Military Performance, Legitimacy and Goals," Hedendaags Veiligheidsbeleid, Vol. 35, No. 3, 2014, pp. 400-420.

Karako, Thomas, "How to Stop Russia from Cheating on Missile Treaty," The Hill, februari Vanaf28,2017. 24 maart 2017:

http://thehill.com/blogs/pundits-blog/

buitenlands-beleid/321512-hoe-rusland-stoppen-te-bedriegen-op-raket-verdrag

Karas, Rachel, "Hoogtepunten van binnen de luchtmacht," Insider Defense, April 28,2017.

Karim, Niyaz, "Loyaliteiten in de Grotere Kaukasus herzien", Russia Beyond the Headlines, 16 augustus 2013. Met ingang van 10 april 2017: http://rbth.com/opinion/2013/08/16/ reviewing_loyalties_in_greater_caucusus_28973.html

Karlsen, Geir Hågen, "Instrumenten van Russische invloed: Information and Propaganda," in Janne Haaland Matlary and Tormod Heier, eds., Ukraine and Beyond, Cham, Switzerland: Springer International Publishing, 2016, pp. 181-208.

Kasatouéva-Jean, Tatiana, "Russische percepties van OBOR: van bedreiging tot kans," in Ekman e.a., blz2017,. 41-50.

Katz, Mark N., "Policy Watch: Is Russia Strong or Weak?" UPI, juli Vanaf10,2006. 28 maart 2018:

https://www.upi.com/Policy-Watch-Is-Russia-strong-or-weak/39541152565695/

Kearn, David W., Jr., Facing the Missile Challenge: U.S. Strategy and the Future of the INF Treaty, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, MG-1181-TSF, per2012. 12 maart 2018:

https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1181.html

Kelly, Terrence K., Anthony Atler, Todd Nichols, and Lloyd Thrall, Employing Land-Based Anti-Ship Missiles in the Western Pacific, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, TR-1321-A, 2013. Met ingang van 15 mei 2017: https://www.rand.org/pubs/technical_reports/TR1321.html

Kerr, Jaclyn A., "Verkoeling van de overwinning: Russia Targets Bloggers Amid Celebrations," Independent Journalism 101 [voorheen Journalism for Change], 13 mei 2014. Met ingang van 18 mei 2018:

http://maziar-bahari-y0nm.squarespace.com/on-citizen-journalism/2014/5/13/ nieuw-russisch-juridisch-doel-bloggers

---, Authoritarian Management of (Cyber-) Society: Internet Regulation and New Political Protest Movements, dissertatie, Georgetown University, 2016.

Kerr, Simeon, "Sleepy Saudi Sovereign Wealth Fund Wakes and Shakes Global Finance," Financial Times, 28 januari 2017. Met ingang van 2 juni 2017: https://www.ft.com/content/bd3d7c34-b877-11e6-961e-a1acd97f622d

Khanin, Vladimir (Ze'ev), hoofdwetenschapper, Israëlisch ministerie van Immigrantenabsorptie, "Aliyah uit de voormalige Sovjet-Unie: Contribution to the National Security Balance," position paper, gepresenteerd namens het Israëlische ministerie van Immigrantenabsorptie [sic] op de 10e jaarlijkse Herzliya-conferentie, Jeruzalem, februari 2010. Met ingang van 4 juni 2017: http://www.herzliyaconference.org/_Uploads/3046Aliyah.pdf

King, Hanna, "Oost-Duitsers Protest voor Democratie (De Vreedzame Revolutie), 1988-90," Wereldwijde Databank Geweldloze Actie, oktober Vanaf10,2010. juli 7,

2017:

http://nvdatabase.swarthmore.edu/content/

oost-duitsland-protest-democratie-vrede-revolutie-1988-90

King & Spalding, LNG in Europa 2016/2017: An Overview of LNG Import Terminals in Europe, Georgia, 2016. Per 31 mei 2017: http://www.jdsupra.com/legalnews/lng-in-europe-2016-2017-an-overview-of-40845/

Koninkrijk Saudi-Arabië, Visie 2030, Riyadh, 2016. Per 2 juni 2017: http://www.vision2030.gov.sa/en/node

Kleinberg, Robert L., Sergey Paltsev, Charles K. Ebinger, David Hobbs, and Tim Boersma, Tight Oil Development Economics: Benchmarks, Breakeven Points, and Inelasticities, Cambridge, Mass.: MIT Center for Energy and Environmental Policy Research, CEEPR WP 2016-012, December 2016. Per 23 mei 2017: http://ceepr.mit.edu/files/papers/2016-012.pdf

Klimentyev, Mikhail, "Medvedev verzekert zich van langdurige steun in Armenië," Moscow Times, 22 augustus 2010. Per 21 april 2017: https://themoscowtimes.com/news/

medvedev-secures-lange-termijn-vaste-in-armenië-796

Kocak, Konur Alp, Pasquale De Micco, and Faustine Felici, The Quest for Natural Gas Pipelines-EU and Eastern Partner Energy Policies: Veiligheid Versus Doorgangsvoordelen, Brussel: European Parliamentary Research Service and Directorate- General for External Policies, Studie PE 586.626, juli 2016. Met ingang van 24 mei 2017: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/586626/ EPRS_STU(2016)586626_EN.pdf

Kofman, Michael, "Het ABC van Russische militaire macht: A Primer for the New Administration," The National Interest, 2 februari 2017a. Met ingang van 2 mei 2017: http://nationalinterest.org/feature/

de-abcs-russische-militaire-macht-primeur-de-nieuwe-19299

---, "Reports of Deep Cuts to Russia's Defense Budget Have Been Grossly Exaggerated," World Politics Review, 22 maart 2017b. Met ingang van 24 maart 2017: http://www.worldpoliticsreview.com/articles/21607/

berichten-van-diepe-besnoeiingen-op-rusland-defensie-begroting-zijn-grof overdreven

Kofman, Michael, en Jeffrey Edmonds, "Why the Russian Navy Is More Capable Than It Appears," The National Interest, 22 augustus 2017. Met ingang van 23 oktober 2017: http://nationalinterest.org/feature/

waarom-de-russische-navy-meer-capabel-adversary-it-appears-22009

Kofman, Michael, Katya Migacheva, Brian Nichiporuk, Andrew Radin, Olesya Tkacheva, and Jenny Oberholtzer, Lessons from Russia's Operations in Crimea and Eastern Ukraine, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-1498-A, 2017. Met ingang van 19 oktober 2017:

https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1498.html

Konitzer, Andrew, en Stephen K. Wegren, "Federalisme en politieke recentralisatie in de Russische Federatie: Verenigd Rusland als de partij van de macht," Publius: The Journal of Federalism, Vol. 36, No. 4, 2006,pp. 503-522.

Kopytnik, Natalia, "EAA rapport werpt twijfel over Poolse militaire paraatheid,"

Warsaw Business Journal, 16 juni 2015. Met ingang van 3 mei 2017: http://wbj.pl/eaa-report-casts-doubt-on-polish-military-readiness/

Kramer, Andrew E., "Onbetaalde Russische arbeiders verenigen zich in protest tegen Poetin," New York Times, 21 april 2015. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.nytimes.com/2015/04/22/world/europe/

russian-workers-take-aimat-putin-as-economy-exacts-its-toll.html

---, "Rusland noemt nieuw Amerikaans raketafweersysteem een 'directe bedreiging'," New York Times, 12 mei 2016a. Met ingang van 24 maart 2017: https://www.nytimes.com/2016/05/13/world/europe/

rusland-nato-us-romanië-missile-defense.html

---, "Meer tegenstanders van het Kremlin eindigen dood", New York Times, 20 augustus 2016b. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.nytimes.com/2016/08/21/world/europe/

moscow-kremlin-zwijgt-critici-gif.html

---, "Kremlin-criticus Aleksei Navalny zegt dat aanval hem grotendeels blind aan een oog heeft achtergelaten," New York Times, 2 mei 2017. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.nytimes.com/2017/05/02/world/europe/

rusland-aleksei-navalny-oppositie.html?_r=0

Kramer, Franklin D., en Magnus Nordenman, "A Maritime Framework for the Baltic Sea Region," Washington, D.C.: Atlantic Council, Issue Brief, maart. 2016.

Kramer, Mark, "Why Russia Intervenes," Perspectives on Peace and Security, Carnegie Corporation, augustus 2014. Per 7 juli 2017: http://perspectives.carnegie.org/us-russia/russia-intervenes/

Kremlin, Nationale veiligheidsstrategie tot2020 , Moskou, mei 12,2009.

---, Militaire doctrine van de Russische Federatie, Sec. II, Para. 12.d, Moskou, 2014.vanaf april 2017:14,

https://www.offiziere.ch/wp-content/uploads-001/2015/08/ Rusland-s-2014-militaire-doctrine.pdf

---, "Persverklaring na Russisch-Chinese besprekingen", Moskou, 8 mei 2015a. Vanaf mei 2017:23,

http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/49433

---, Nationale veiligheidsstrategie van de Russische Federatie, Moskou, december 2015b. Per 14 april 2017: http://www.ieee.es/Galerias/fichero/OtrasPublicaciones/Internacional/2016/ Russische-Nationale-Veiligheidsstrategie-31Dec2015.pdf

---Directe lijn met Vladimir Poetin, Moskou, juni 2017:15,2017.19,

http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/54790

Krickovic, Andrej, "Keizerlijke nostalgie of voorzichtige geopolitiek? Russia's Efforts to Reintegrate the Post-Soviet Space in Geopolitical Perspective," Post-Soviet Affairs, Vol. 30,No. 6, 2014,pp. 503-528.

Kristensen, Hans M., en Robert S. Norris, "Russian Nuclear Forces, 2016,"

Bulletin van de Atomic Scientists, Vol. No72,. pp.3,2016, 125-134.

Kubayeva, Gulaikhan, "Economic Impact of the Eurasian Economic Union on Central Asia," Bishkek: Noors Instituut voor Internationale Zaken en OVSE-Academie, Central Asia Security Policy Briefs No. 20, februari. 2015.

Kucera, Joshua, "Georgië biedt NAVO aan om Zwarte Zee-basis bij Poti te bouwen," Eurasianet, 9 maart 2017. Met ingang van 27 maart 2017: http://www.eurasianet.org/node/82736

Kühn, Ulrich, en Anna Péczeli, "Russia, NATO, and the INF Treaty," Strategic Studies Quarterly, Spring 2017, pp. 66-99.

Kupriyanov, G.P., "Principal Trends in the Evolution of Space Warfare," Militair denken, nr. 1, 2005, blz. 84-89.

Laboratory for Autonomous Systems Research, "Swarm Control Using Physicomimetics," ongedateerd. Met ingang van 8 mei 2017: https://www.nrl.navy.mil/lasr/content/swarm-control-using-physicomimetics

Laird, Robbin, "U.S. Navy on the Cutting Edge of Directed Energy Weapons," Real Clear Defense, 17 juli 2017. Met ingang van 26 oktober 2017: https://www.realcleardefense.com/articles/2017/07/17/ us_navy_on_the_cutting_edge_of_directed_energy_weapons_111828.html

Lake, Eli, "Iran spendeert miljarden om Assad te steunen," Bloomberg, 9 juni 2015. Met ingang van 9 maart 2017:

https://www.bloomberg.com/view/articles/2015-06-09/ iran-spendeert-miljarden-aan-promotie-assad

Lally, Kathy, en Will Englund, "Poetin wint verkiezing als Russische president; tegenstanders beweren wijdverspreide fraude," Washington Post, 4 maart 2012. Vanaf juli 2017:7,

https://www.washingtonpost.com/world/russians-voting--and-watching/2012/03/04/ gIQA3j6CqR_story.html

Larrabee, F. Stephen, Stephanie Pezard, Andrew Radin, Nathan Chandler, Keith Crane, and Thomas S. Szayna, Russia and the West After the Ukrainian

Crisis: European Vulnerabilities to Russian Pressures, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-1305-A, 2017. Met ingang van 24 mei 2017: http://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1305.html

Laruelle, Marlene, "Alexei Navalny en de uitdagingen om 'nationalisme' en 'liberalisme' met elkaar te verzoenen," Post-Soviet Affairs, Vol. No30,. pp.4,2014, 276-297.

---Rusland als een 'verdeelde natie', van landgenoten tot de Krim: A Contribution to the Discussion on Nationalism and Foreign Policy", Problemen van het postcommunisme, Vol. No62,. pp.2,2015, 88-97.

Lashlee, J. David, en James H. Robinson, "Tactical Mobility Modeling for REFORGER 87," Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, Vol. 58, No. 8, August 1992, pp. 1223-1227.

Latiushenok, D. K., "Sovremmenoe sostoianie oboronno-promyshlennyi kompleksa Rossii," Vestnik Sibirskogo gosudarstvennogo aerokosmicheskogo universiteta im. Akademika M.F. Reshetneva, Vol. nr. blz16,1,2015,. 253-260.

Leng, Sidney, "Next Stop Belarus: China Gets Rolling on Direct Shenzhen-Minsk Freight Rail Link," South China Morning Post, 23 mei 2017. Met ingang van 23 mei 2017: http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2095276/

next-stop-belarus-china-gets-rolling-direct-shenzhen

Levada Center, "Democratie in Rusland: Bevolkingsinstallaties," persbericht, 8 november 2015. Per 5 december 2017: http://www.levada.ru/2015/08/11/demokratiya-v-rossii-ustanovki-naseleniya/

Lieven, Dominic, Rusland tegen Napoleon: De strijd om Europa, 1807 tot 1814, Londen: Penguin UK, 2009.

Lilley, Hannah, en Emily Ferris, "Russische privatisering: A Fresh Start," Forbes, 27 juli 2016. Met ingang van 28 juni 2017: http://www.forbes.com/sites/riskmap/2016/07/27/

russian-privatization-a-fresh-start/#4edc65114dfd

Lilly, Bilyana, Russisch buitenlands beleid ten aanzien van raketafweer: Actors, Motivations, and Influence, Lantham, Md.: Lexington Books, 2014.

Löfflman, Georg, "Pulling Germany's Military Back from the Brink," The National Interest, 16 september 2015. Met ingang van 3 mei 2017: http://nationalinterest.org/feature/pulling-germanys-military-back-the-brink-13852

Lostumbo, Michael J., Michael J. McNerney, Eric Peltz, Derek Eaton, David R. Frelinger, Victoria A. Greenfield, John Halliday, Patrick Mills, Bruce R. Nardulli, Stacie L. Pettyjohn, Jerry M. Sollinger, and Stephen M. Worman, Overseas Basing of U.S. Military Forces: An Assessment of Relative Costs and Strategic Benefits, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-201-OSD, 2013. Met ingang van 12 maart 2018: https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR201.html

MacFarquhar, Neil, "Poetin Wint Ruslandverkiezing, en breed mandaat voor 4e termijn," New York Times, 18 maart 2018. Met ingang van 21 mei 2018: https://www.nytimes.com/2018/03/18/world/europe/

verkiezing-rusland-poetin-president.html

Mäe, Andres, Impact of Sanctions on the Russian Oil Sector, Estonian Foreign Policy Institute, Policy Paper No. 29, maart 2016.

Majumdar, Dave, "Ruslands Armata T-14 Tank vs. Amerika's M-1 Abrams: Who Wins?" The National Interest, 11 september 2016a. Met ingang van 9 mei 2017: http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/

russias-armata-t-14-tank-vs-americas-m-1-abrams-who-wins-13825

---, "Russia's Armata T-14 Tank Could Be Super Dangerous on the Battlefield (But There Is One Simple Problem)," The National Interest, november 2016b.7, Per 14 april 2017:

http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/

russias-armata-t-14-tank-could-be-super-dangerous-the-18330

---, "Long-Range Precision Fires (LRPF)," The National Interest, februari Vanaf16,2017. mei 2017:9,

http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/

rusland-vreest-nieuwe-stealth-vechter-wil-in-dienst-2018-19467

Malia, Martin E., De Sovjet-tragedie: Een geschiedenis van het socialisme in Rusland, 1917-1991, New York: Free Press, 1994.

Mallonee, Laura, "Ontmoet de mensen van een Sovjetland dat niet bestaat," Wired, 7 maart 2016. Met ingang van 14 maart 2017: https://www.wired.com/2016/03/

ontmoet-mensen-transnistrië-stil-bij-zijn-land-blijft-niet-bestaan/

Mankoff, Jeffrey, en Andrew Kuchins, "Rusland, Oekraïne, en de beleidsopties van de VS: A Briefing Memo," Center for Strategic and International Studies, januari Per2015. 23 januari 2017:

https://csis-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/publication/ 150129_Mankoff_RuslandOekraïneUSOpties_Web.pdf

March, Luke, "De 'post-sovjet' Russische linkerzijde - ontsnapt aan de schaduw van het stalinisme?" in Cameron Ross, ed., Systemic and Non-Systemic Opposition in the Russian Federation: Ontwaakt de burgermaatschappij? Londen: Routledge, pp.2015, 97-120.

Markov, D.F., en L.I. Timofeev, "Sotsialisticheskii realisme," Bol'shaia sovetskaia entsiklopediia, 3e ed., Moskou: Sovetskaia entsiklopediia, 1969-1978.

Marshall, A. W., Langetermijnconcurrentie met de Sovjets: A Framework for Analysis, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, R-862-PR, Vanaf1972. februari 2018:17,

https://www.rand.org/pubs/reports/R862.html

Marson, James, "Russisch aardgasproject krijgt financiering van China," Wall Street Journal, april Vanaf29,2016. juni 2017: 4,https://www.wsj.com/articles/

russian-natural-gas-project-gets-funding-from-china-1461934776

Mathyl, Markus, "De partij van nationaal-bolsjewieken en Arctogaia: twee neofascistische groeperingen in de politieke ruimte na de Sovjet-Unie," Patterns of Prejudice, Vol. 36, No. 3, 2002, pp. 62-76.

Mazneva, Elena, en Anna Shiryaevskaya, "Putin's Russia Seen Dominating European Gas for Two Decades," Bloomberg, 2 maart 2017. Per 26 februari 2018:

https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-03-01/

putin-s-rusland-domineert-europese-energie-voor-twee-decennia

Mazzetti, Mark, en Ali Younes, "CIA Arms for Syrian Rebels Supplied Black Market, Officials Say," New York Times, juni Vanaf26,2016. januari 2017: 24,https://www.nytimes.com/2016/06/27/world/middleeast/

cia-arms-for-syrian-rebels-supplied-black-market-officials-say.html?_r=0

McCain, John, "SASC-voorzitter John McCain dringt er bij president Trump op aan defensieve dodelijke bijstand te verlenen aan Oekraïne," februari 2017:2,2017.27,

http://www.mccain.senate.gov/public/index.cfm/2017/2/sasc-charimain-john- mccain dringt er bij president-trump op aan dodelijke verdedigingsbijstand te verlenen aan oekraïne

McDermott, Roger N., "Heeft Rusland een Gerasimov Doctrine?" Parameters, Vol. Nr.46, 2016a,1, pp. 97-105.

---, "Russia's Defense Industry Creaks Under High-Tech Military Demands," Eurasia Daily Monitor, Vol. 13, No. 86, May 3, 2016b. Per 5 december 2017: https://jamestown.org/program/

rusland-defensie-industrie-breekt-onder-high-tech-militaire-eisen/#.VytjsSMrJz8

McDonald, Jacob, "Tanks arriveren in Duitsland om pantserrotaties te beginnen," United States European Command, 12 januari 2017. Met ingang van 2 mei 2017: http://www.eucom.mil/media-library/article/35549/

tanks-arrive-in-germany-to-begin-armor-rotaties

McDougal, Walter A., The Heavens and the Earth: A Political History of the Space Age, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1985.

McGarry, Brendan, "These Foreign Tanks Now Match the M1 Abrams, US General Says," Defense Tech, 28 maart 2017. Met ingang van 26 oktober 2017: https://www.defensetech.org/2017/03/28/foreign-tanks-match-m1-abrams/

McLaughlin, Daniel, "Roemenië versterkt NAVO-rol als Zwarte Zee-spanning toeneemt," Irish Times, 14 december 2016. Met ingang van 27 maart 2017: http://www.irishtimes.com/news/world/europe/

roemenië-boosts-nato-rol-als-zwarte-zee-spanning-stijgt-1.2905996

Mead, Walter Russell, "De terugkeer van de geopolitiek: The Revenge of the Revisionist Powers," Foreign Affairs, mei-juni 2014. Met ingang van 30 maart 2017: https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2014-04-17/return-geopolitics

Medynskyi, Ivan, Dodelijke wapens van de V.S. voor Oekraïne: Mechanismen en Gevolgen, Kyiv, Oekraïne: Instituut voor Wereldbeleid, januari. 2016.

Melka, Johanna, "Rusland: Uit de crisis," BNP Paribas, eerste kwartaal, 2017. Per 19 juni 2017:

http://economic-research.bnpparibas.com/Views/ WeergevenPublicatie.aspx?type=document&IdPdf=29497

Menkiszak, Marek, en Piotr Żochowski, "Russia's Reaction to the NATO Summit in Warsaw," Ośrodek Studiów Wschodnich (Centrum voor Oosterse Studies), 13 juli 2016. Met ingang van 2 mei 2017: https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2016-07-13/

rusland-reactie-op-nato-top-warschau

Military Construction Program, "FY2017 Budget: North Atlantic Treaty Organization Security Investment Program," Washington, D.C.: U.S. Department of Defense, februari 2016. Met ingang van 30 mei 2017: http://comptroller.defense.gov/Portals/45/Documents/defbudget/FY2017/ budget_justification/pdfs/11_NATO_Security_Investment_Program/ FY2017_NATO_Security_Investment_Program.pdf

Ministerie van Energie van de Russische Federatie, "Productie van aardgas en ruwe aardolie," Statistieken, online databank, Moskou, ongedateerd. Vanaf februari 2018:12,

https://minenergo.gov.ru/en/activity/statistic

Ministerie van Financiën van de Russische Federatie, "Federale begroting van de Russische Federatie," Moskou, ongedateerd-a. Per 29 maart 2018: http://old.minfin.ru/en/statistics/fedbud/

---Nationaal Vermogensfonds: Accumulation," Moskou, ongedateerd-b. Vanaf juni 2017:19,

http://old.minfin.ru/en/nationalwealthfund/accumulation/

---Nationaal Weeldefonds: Mission," Moskou, ongedateerd-c. Vanaf juni 2017:19,

http://old.minfin.ru/en/nationalwealthfund/mission/

---Nationaal Weeldefonds: Volume," Moskou, ongedateerd-d. Vanaf 12 februari 2018:

http://old.minfin.ru/en/nationalwealthfund/statistics/volume/index.php?id_4=5830

---, "Reservefonds," Moskou, ongedateerd-e. Vanaf juni 2017: 19,http://old.minfin.ru/en/reservefund/

---, "Reservefonds: Missie," Moskou, ongedateerd-f. Vanaf juni 2017: 19,http://old.minfin.ru/en/reservefund/mission/

---, "Bijlage 3.1: Beknopte informatie over de uitvoering van de federale begroting (Bln Rub)," Excel-spreadsheet, Moskou, 2017a. Per 23 mei 2017: http://old.minfin.ru/en/statistics/fedbud/?id_38=25609

---, Beleid inzake het beheer van de overheidsschuld van de Russische Federatie voor 2017-2019, Moskou, 2017b. Per 19 juni 2017: http://old.minfin.ru/common/upload/library/2017/03/main/

2017-2019_Debt_Management_Strategy__Eng.pdf

---, "Reservefonds: Volume van het Reservefonds", Moskou, juni 2017c.5, Per 19 juni 2017:

http://old.minfin.ru/en/reservefund/statistics/volume/

Ministerie van Buitenlandse Zaken en Europese Integratie van de Republiek Moldavië, "Moldavië-NAVO-betrekkingen," webpagina, ongedateerd. Per 14 maart 2017: http://www.mfa.gov.md/nato-en/relation-rm-nato/

Ministerie van Buitenlandse Zaken van de Russische Federatie, Buitenlands beleidsconcept van de Russische Federatie, 1 december 2016. Met ingang van 27 februari 2017: http://www.mid.ru/en/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/ CptICkB6BZ29/content/id/2542248

Miruk, V. F., "Lucht- en ruimteverdediging als strategische stabiliteitsfactor," Militair denken, nr. blz2,1997,. 15-19.

Mizokami, Kyle, "Het leger krijgt een nieuwe Tactische langeafstandsraket," Popular Mechanics, 16 juni 2017. Met ingang van 26 oktober 2017: http://www.popularmechanics.com/military/weapons/a26960/

leger-nieuwe-lange-afstand-tactische-raket-deepstrike/

"Moldavische president: Gepland NAVO-kantoor in Chisinau 'Provocatie'," Radio Free Europe/Radio Liberty, 14 februari 2017. Met ingang van 14 maart 2017: http://www.rferl.org/a/moldova-president-dodon-nato-office-provocation/ 28309487.html

Montgomery, Evan Braden, "China's raketmacht groeit: Is het tijd om het INF-verdrag aan te passen?" The National Interest, juli Vanaf2,2014. april 2017: 26,http://nationalinterest.org/feature/

chinas-missile-forces-zijn-groter-het-tijd-om-de-inf-10791

Moody, Walton S., Building a Strategic Air Force, Washington D.C.: Air Force History and Museums Program, 1996.

Mordzhinskaia, E. D., Iu. E. Volkov, en V. I. Tsapanov, Real'nyi sotsializm v SSSR i ego burzhuaznye fal'sifikatory [Werkelijk bestaand socialisme in de USSR en zijn burgerlijke vervalsers], Moskou: Mysl', 1977.

Morelli, Vincent L., Oekraïne: Current Issues and U.S. Policy, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL33460, januari Met ingang van3,2017. januari 2017:23,

https://fas.org/sgp/crs/row/RL33460.pdf

Morgan, Forrest E., Crisisstabiliteit en lange-afstandsaanvallen: A Comparative Analysis of Fighters, Bombers, and Missiles, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, MG-1258-AF, Vanaf2013. maart 2018:12,

https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1258.html

Movchan, Andrey, Wel achteruitgang, geen instorting: The Bleak Prospects for Russia's Economy, Moskou: Carnegie Moscow Center, 2 februari 2017. Met ingang van 23 mei 2017: http://carnegie.ru/2017/02/02/

achteruitgang-niet-instorten-zwakke-vooruitzichten-voor-russa-s-economie-pub-67865

Myers, Steven Lee, De nieuwe tsaar: The Rise and Reign of Vladimir Putin, New York: Alfred A. Knopf, 2015.

Myers, Steven Lee, Jo Becker, and Jim Yardley, "Private Bank Fuels Fortunes of Putin's Inner Circle," New York Times, september Met28,2014. ingang van juli 2017: 17,https://www.nytimes.com/2014/09/28/world/europe/

it-pays-to-be-putins-friend-.html

Nakhoda, Zein, "Verdediging van de Sovjetstaat tegen staatsgreep, 1991," Global Nonviolent Action Database, 14 mei 2011. Met ingang van 7 juli 2017: http://nvdatabase.swarthmore.edu/content/defense-soviet-state-against-coup-1991

National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism, "Global Terrorism Database," juni 2017. Met ingang van 6 februari 2018: https://www.start.umd.edu/gtd

Nationale Commissie voor Ontwikkeling en Hervorming, het ministerie van Buitenlandse Zaken en het ministerie van Handel van de Volksrepubliek China met toestemming van de Raad van State, Visie en acties voor het gezamenlijk opbouwen van de Zijderoute Economische Gordel en de Maritieme Zijderoute van de 21e eeuw, Peking, 28 maart 2015.

NAVO-Zie Noord-Atlantische Verdragsorganisatie.

Nauert, Heather, "Eerste LNG-levering aan Polen," persverklaring, Washington, D.C.: U.S. Department of State, 8 juni 2017. Met ingang van 24 juni 2017: https://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2017/06/271637.htm

"Navalny gevangen, meer dan 1.100 gedetineerden bij protesten in Rusland," Radio Free Europe/Radio Liberty, 12 juni 2017. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.rferl.org/a/

rusland-navalny-anticorruptie-protesten-kremlin-afzettingen-moskou/28542055.html

"Navalny Video Accusing Medvedev of Corruption Posted on Government Websites," Radio Free Europe/Radio Liberty, juni Vanaf11,2017. juli 2017: 7,https://www.rferl.org/a/

navalny-video-medvedev-corruptie-geplaatst-overheid-websites/28541102.html

"Nazarbaev ontmoet Tillerson, spreekt hoop uit voor nauwere samenwerking," Radio Free Europe/Radio Liberty, 22 mei 2017. Met ingang van 24 mei 2017: https://www.rferl.org/a/kazakhstan-nazarbaev-meets-tillerson/28502253.html

"Nazvano nyneshnee kolichestvo podpischeka telekanala 'Dozhd,'" sat-world.net, februari Vanaf23,2016. juli 2017:17,

http://sat-world.net/

1360-nazvano-nyneshnee-kolichestvo-podpischikov-telekanala-dozhd.html

Neilan, Terence, "Bush trekt zich terug uit ABM-verdrag; Poetin noemt stap een vergissing," New York Times, 13 december 2001. Met ingang van 23 maart 2017: http://www.nytimes.com/2001/12/13/international/

bush-pulls-out-of-abm-treaty-putin-calls-move-a-mistake.html

Nelson, Rebecca M., U.S. Sanctions and Russia's Economy, Washington, D.C.: Congressional Research Service, CRS Report R43895, februari. 17,2017.

Nersisyan, Leonid, "Amerika vs. Rusland: Will Missile Defense Help in a Global Nuclear War?" The National Interest, 20 oktober 2016. Met ingang van 25 april 2017: http://nationalinterest.org/feature/

amerika-vs-rusland-wil-raketverdediging-helpen-wereldomvattende-nucleaire-18124

Neslen, Arthur, "The Rise and Fall of Fracking in Europe," The Guardian, 29 september 2016. Met ingang van 20 juni 2017: https://www.theguardian.com/sustainable-business/2016/sep/29/

fracking-schalie-gas-europa-tegenstand-verbod

Newport, Frank, "Amerikanen keuren besluit VS Syrische rebellen te bewapenen af," Gallup, 17 juni 2013. Per 6 maart 2017: http://www.gallup.com/poll/163112/americans-disapprove-decision-arm-syrian- rebels.aspx?g_source=COUNTRY_SYR&g_medium=topic&g_campaign=tiles

Nichol, Jim, Conflict Rusland-Georgië in augustus 2008: Context and Implications for U.S. Interests, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL34618, March 3, 2009. Per 14 april 2017:

https://fas.org/sgp/crs/row/RL34618.pdf

---, Russia's December 2011 Legislative Election: Outcome and Implications, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R42118, December As 13,2011.of July 17, 2017:

https://fas.org/sgp/crs/row/R42118.pdf

---, Ruslands presidentsverkiezing van maart 2012: Outcome and Implications, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R42407, 14 maart 2012. Met ingang van juli 2017: 17,https://fas.org/sgp/crs/row/R42407.pdf

Nicholson, Martin, "Poetins Rusland: Slowing the Pendulum Without Stopping the Clock," International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol. 77, No. 4, October 2001, pp. 867-884.

Norberg, Johan, Trainen om te vechten: Russia's Major Military Exercises 2011-2014, Stockholm: Zweeds bureau voor defensieonderzoek (FOI), december 2015.

Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, "Oprichtingsakte inzake wederzijdse betrekkingen, samenwerking en veiligheid tussen de NAVO en de Russische Federatie, ondertekend te Parijs, Frankrijk," 12 oktober 2009. Per 2 mei 2017: http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_25468.htm

---, "NAVO's Steadfast Jazz Exercise Gets Underway," november 2,2013.Vanaf 25 mei 2017:

http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_104648.htm

---, "Trident Juncture Shows NATO Capabilities 'Are Real and Ready'," 4 november 2015. Met ingang van 25 mei 2017: http://www.nato.int/cps/ic/natohq/news_124265.htm?selectedLocale=en

---, "Key NATO & Allied Exercises", Brussel, factsheet, juli 2016a. Per 25 mei 2017:

http://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/ pdf_2016_07/20160704_1607-factsheet_exercises_en.pdf

---, "Verdediging tegen ballistische raketten", juli 2016b.25, Met ingang van april 2017: 14,http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_49635.htm#

---, "Betrekkingen met Armenië", november 2016c.30, Met ingang van april 2017: 24,http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_48893.htm

---, "NAVO's Enhanced Forward Presence", Brussel, factsheet, mei 2017a. Per 17 juli 2017: http://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2017_05/

1705-factsheet-efp.pdf

---, "Betrekkingen met Azerbeidzjan", mei 2017b.4, Met ingang van oktober 2017: 19,http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_49111.htm

---, "Betrekkingen met Georgië", juni 2017c.16, Vanaf juli 2017: 26,http://www.nato.int/cps/on/natohq/topics_38988.htm

---, "Betrekkingen NAVO-Rusland: De feiten," februari Vanaf28,2018. april 2018:2,

https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_111767.htm

Novatek, "Novatek en China's Silk Road Fund Conclude Selling 9.9 Percent Stake in Yamal LNG," persbericht, 15 maart 2016. Per 4 juni 2017: http://www.novatek.ru/en/press/releases/index.php?id_4=1165

O'Connor, Sean, "Rusland verbetert zijn raketarsenaal," Jane's Intelligence Review, per2015. 26 april 2017:

http://www.janes360.com/images/assets/692/47692/ Rusland_upgrades_its_missile_arsenal.pdf

Office of the Director of National Intelligence, "Assessing Russian Activities and Intentions in Recent U.S. Elections," Washington, D.C., Intelligence Community Assessment, ICA 2017-O1D, 6 januari 2017. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.dni.gov/files/documents/ICA_2017_01.pdf

Office of the Historian, "Atomic Diplomacy," Mijlpalen: 1945-1952, Washington, D.C.: U.S. Department of State, ongedateerd-a. Met ingang van 14 april 2017: https://history.state.gov/milestones/1945-1952/atomic

---Strategic Arms Limitations Talks/Treaty I and II," Mijlpalen: 1969- 1976, Washington, D.C.: U.S. Department of State, ongedateerd-b. Per 14 april 2017:

https://history.state.gov/milestones/1969-1976/salt

"Ofitsial'noi narodnosti teoriia," Bol'shaia sovetskaia entsiklopediia, 3e ed., Moskou: Sovetskaia entsiklopediia, 1969-1978.

Oliker, Olga, Lynn E. Davis, Keith Crane, Andrew Radin, Celeste Gventer, Susanne Sondergaard, James T. Quinlivan, Stephan B. Seabrook, Jacopo Bellasio, Bryan Frederick, Andriy Bega, and Jakub Hlavka, Security Sector Reform in Ukraine, Santa Monica, Calif: RAND Corporation, RR-1475-1-UIA, 2016. Per 30 maart 2017:

http://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1475-1.html

Oliphant, Roland, "Waarom protesteren de Russen? The Investigation Accusing the Prime Minister of Corruption That Sparked Biggest Demonstrations in Five Years," The Telegraph, 27 maart 2017. Met ingang van 7 juli 2017: http://www.telegraph.co.uk/news/2017/03/02/

alexei-navalny-beschuldigt-russische-premier-dmitry-medvedev/

Olson, Bradley, en Jay Solomon, "Despite Sanctions, Russia's Oil Industry Powers On," Wall Street Journal, mei 8,2017.

ONI-Zie U.S. Office of Naval Intelligence.

Ordoñez, Franco, "Rusland overweegt militaire basis in Cuba te openen," McClatchy DC Bureau, 11 oktober 2016. Met ingang van 20 maart 2017: http://www.mcclatchydc.com/news/nation-world/national/article107470472.html

Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, Bureau voor Democratische Instellingen en Mensenrechten, Republic of Belarus Presidential Election, 11 oktober 2015: Eindrapport OVSE/ODHIR Verkiezingswaarnemingsmissie, Warschau, Polen: 26 januari 2016. Met ingang van 28 maart 2017: http://www.osce.org/odihr/elections/belarus/218981?download=true

O'Rourke, Ronald, Navy Force Structure and Shipbuilding Plans: Background and Issues for Congress, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL32665, juni 2017a.7,

---, Navy Columbia (SSBN-826) Class Ballistic Missile Submarine Program: Background and Issues for Congress, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R41129, 4 oktober 2017b.

---, Navy Lasers, Railgun, and Hypervelocity Projectile: Background and Issues for Congress, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R44175, oktober 2017c.17,

Orttung, Robert W., en Sufian Zhemukhov, "Het Olympische megaproject van Sochi2014 en de politieke economie van Rusland," East European Politics, Vol. 30, No. 2, pp.2014, 175-191.

Osborn, Andrew, "Rusland noemt Amerikaanse maatregel om Syrische rebellen beter te bewapenen een 'vijandige daad'," Reuters, 27 december 2016. Met ingang van 24 januari 2017: http://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-russia-usa-idUSKBN14G0K0

Osborn, Andrew, en Maria Tsvetkova, "Poetin verstevigt controle met grote overwinning voor Russische regeringspartij," Reuters, 19 september 2016. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.reuters.com/article/us-russia-electon-idUSKCN11N0T6

Osborn, Kris, "The U.S. Army's Ultimate Super Big Gun (Firing 5,000 Mile Per Hour 'Bullets') Is Almost Here," The National Interest, 3 januari 2017. Vanaf mei 2017:19,

http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/

the-us-armys-ultimate-super-big-gun-firing-5000-mile-per-18922

Ostanina, Elena, en Alex Kokcharov, "Rusland zal waarschijnlijk handelsgeschillen gebruiken om Belarus te dwingen Russische militaire bases toe te staan, directe invasie onwaarschijnlijk," IHS Jane's Intelligence Weekly, 13 februari, 2017.

Osterath, Brigitte, "Wat is er ooit gebeurd met Europa's Fracking Boom?" DW, juli Vanaf20,2015. 20 juni 2017:

http://www.dw.com/en/

wat-is-er-gebeurd-met-europese-kraak-boom/a-18589660

Ovechkin, Vitalii, "Kak Voenno-promyshlennaia kommissia Rossii boret'sia s korruptsiei," Lenta VPK, 22 april 2015. Met ingang van 5 december 2016: http://www.oborona.gov.ru/news/view/3459

Palowski, Jakub, "AARGM-ER-Anti-stralingsraket voor de 5e generatie gevechtsvliegtuigen," Defence24, 13 juni 3017. Met ingang van 17 juli 2017: http://www.defence24.com/

610832,aargm-er-anti-stralingsraket-voor-de-5e-generatie-gevechtsvliegtuigen#

Pandit, Rajat, "Om 'fout' met Sukhoi te voorkomen, kiest India voor Russisch

5e generatie gevechtsvliegtuigen alleen op basis van pact voor volledige overdracht van technologie," Economic Times, 9 maart 2017. Met ingang van 9 mei 2017: http://economictimes.indiatimes.com/news/defence/after-sukhoi-mistake-

india-to-go-for-russian-5th-generation-fighter-only-on-full-tech-transfer-pact/ articleshow/57551801.cms

Pezard, Stephanie, Abbie Tingstad, Kristin Van Abel, and Scott Stephenson, Maintaining Arctic Cooperation with Russia: Planning for Regional Change in the Far North, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-1731-RC, Per2017. oktober 2017:27,

https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1731.html

Pipes, Richard, Rusland onder het oude regime, New York: Penguin Press, 1997.

Podvig, Pavel, "Heeft Star Wars geholpen de Koude Oorlog te beëindigen? Soviet Response to the SDI Program," Russian Nuclear Forces Project, werkdocument, maart 2013. Met ingang van 14 april 2017: http://russianforces.org/podvig/2013/03/did_star_wars_help_end_the_col.shtml

---, "Heeft Star Wars geholpen de Koude Oorlog te beëindigen? Soviet Response to the SDI Program," Science & Global Security, Vol. No.25, pp.1,2017, 3-27.

Posen, Barry R., Onopzettelijke escalatie: Conventional War and Nuclear Risks, Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1991.

Profatorov, V. F., "Propaganda," Bol'shaia sovetskaia entsiklopediia, 3e ed., Moskou: Sovetskaia entsiklopediia, 1969-1978.

Prokofiev, Stanislav, "Beheer van de overheidsfinanciën: Agents, Objects, Goals," PowerPoint briefing, Federale Schatkist (Russische Federatie), Moskou, april 2017.

Public Law 113-272, Oekraïense wet ter ondersteuning van de vrijheid, december 18,2014.

"Put Asunder: Ukraine's Leaders May Be Giving Up on Reuniting the Country," Economist, 11 februari 2017. Met ingang van 27 februari 2017: http://www.economist.com/news/europe/21716632-reintegrating-donbas-starting- kijk-russische-trap-oekraïense-leiders-mogen-opgeven

"Poetin: podderzhim exporterov i predpriatiia OPK," Vesti Ekonomika, 25 november 2016. Met ingang van 26 november 2016: http://www.vestifinance.ru/articles/78130

"Poetin: Russia-Azerbaijan Cooperation Grows to Strategic Partnership," TASS, 8 augustus 2016. Per 10 april 2017:

http://tass.com/politics/893092

"Qatar-fonds zegt $2 miljard investering toe aan Rusland: RDIF CEO," Reuters, mei 23,2014. Per 2 juni 2017:

http://www.reuters.com/article/us-russia-forum-qatar-idUSBREA4M0LO20140523

Ratelle, Jean-François, "A Critical Assessment of the Scholarship on Violent Conflicts in the North Caucasus During the Post-Soviet Period," Caucasus Survey, Vol. No3,. pp.1,2015, 1-24.

Ray, Julie, and Neli Esipova, "Economic Problems, Corruption Fail to Dent Putin's Image," Gallup World Poll March2016, As 28,2017.of July 2017: 7,http://www.gallup.com/poll/207491/

economische-problemen-corruptie-fail-dent-poetin-image.aspx

RDIF-Zie Russisch Fonds voor Directe Investeringen.

Reed, Thomas C., At the Abyss: An Insider's History of the Cold War, 1e ed., New York: Ballantine Books, 2004.

Reilly, Michael, "Rusland wendt zich tot China voor hulp bij het bouwen van zijn eigen 'Great Firewall' van censuur," MIT Technology Review, 29 november 2016. Met ingang van 5 december 2016:

https://www.technologyreview.com/s/602986/

rusland wendt zich tot China voor hulp bij het bouwen van zijn eigen grote censuurmuur/

Remington, Thomas F., "Patronage en de partij van de macht: President-Parlement relaties onder Vladimir Poetin," Europa-Azië Studies, Vol. No. 60,6,2008,

pp. 959-987.

---Politiek in Rusland, Londen: Routledge, 2015.

Rettman, Andrew, "Moldavië keert zich van EU naar Rusland," EU Observer, 18 januari, stand2017. maart 2017:17,

https://euobserver.com/foreign/136582

Reykers, Yf, en Niels Smeets, "De controle verliezen: A Principal-Agent Analysis of Russia in the United Nations Security Council's Decision-Making Toward the Libya Crisis," Oost-Europese Politiek, Vol. No31,. pp.4,2015, 369-387.

"RFE/RL's Russische Dienst: Radio Svoboda," Radio Free Europe/Radio Liberty, mei Vanaf1,2017. juli 2017:17,

https://pressroom.rferl.org/p/6086.html

"Rice: Belarus Is 'Dictatorship,'" CNN International, april Vanaf20,2005. 30 maart 2017: http://edition.cnn.com/2005/WORLD/europe/04/20/rice.belarus/

"Rechten groep: More Than Arrested1,000 in Belarus Protests," Associated Press via Fox News, 27 maart 2017. Met ingang van 27 maart 2017: http://www.foxnews.com/world/2017/03/27/

rechten-groep-meer-dan-1000-arrestanten-in-belarus-protesten.html

Rinehart, Ian E., Steven A. Hildreth, and Susan V. Lawrence, Ballistic Missile Defense in the Asia-Pacific Region: Cooperation and Opposition, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R43116, 3 april 2015. Per 14 april 2017: https://fas.org/sgp/crs/nuke/R43116.pdf

Rinna, Anthony, "De keuze van Yerevan: Armenië en zijn integratie in de Euraziatische douane-unie," Iran en de Kaukasus, Vol. No. blz18,4,2014,. 395-404.

RNS, "Nord Stream AG2 tekent financieringsovereenkomsten," persbericht, RNS nr. 2223D, 25 april 2017.

Roberts, Colin, "Killer Robots: Moral Concerns vs. Military Advantages," The National Interest, 3 november 2016. Per 19 mei 2017: http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/

killer-robots-morele-bedenkingen-vs-militaire-voordelen-18277

Roberts, Sean P., Poetins Verenigde Rusland-partij, Londen: Routledge, 2012.

Roblin, Sebastien, "Javelin: The American Military's Ultimate Tank Killer," The National Interest, 1 oktober 2016. Met ingang van 26 oktober 2017: http://www.popularmechanics.com/military/weapons/a26960/

leger-nieuwe-lange-afstand-tactische-raket-deepstrike/

Rosstat: Federale dienst voor de statistiek van de Russische Federatie.

Roth, Andrew, "Rusland: Nieuwe wet maakt benoeming van gouverneurs mogelijk, maakt hervorming ongedaan," New York Times, 2 april 2013. Met ingang van 7 juli 2017: http://www.nytimes.com/2013/04/03/world/europe/

rusland-nieuwe-wet-laat-gouverneurs-te-benoemen-zonder-hervorming.html

Rubio, Marco, "Mijn visie voor Europa," Politico, februari Vanaf17,2015. 27 februari 2017:

http://www.politico.eu/article/my-vision-for-europe/

Rühle, Michael, "De uitbreiding van de NAVO en Rusland: Feit van fictie onderscheiden,"

American Foreign Policy Interests, Vol. No36,. pp.4,2014, 234-239.

Rusnac, Corneliu, "Moldavië's hoop dat Rusland handelsverbod zal opheffen is vervlogen," Associated Press via San Diego Union Tribune, 5 juli 2016. Met ingang van 16 maart 2017:

http://www.sandiegouniontribune.com/

sdut-moldova-hoopt-bezoek-russisch-officieel-wil-lift-2016jul05-verhaal.html

Russell, Martin, "De Euraziatische Economische Unie: The Rocky Road to Integration," Europese Unie: Members' Research Service, European Parliamentary Research Service, Briefing PE 599.432, 2017. Met ingang van 23 mei 2017: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2017/599432/ EPRS_BRI(2017)599432_EN.pdf

"Russia Moves to Block Navalny's Latest Investigation," Associated Press via Business Insider, 10 februari 2018. Met ingang van 12 februari 2018: http://www.businessinsider.com/

ap-rusland-moves-to-block-navalnys-latest-investigation-2018-2?r=UK&IR=T

Russisch Fonds voor Directe Investeringen, "Over ons: Overzicht," ongedateerd. Vanaf juni 2017:2,

https://rdif.ru/Eng_About/

---, "Russian Direct Investment Fund and China Investment Corporation Announce the Russia-China Investment Fund," persbericht, 11 oktober 2011. Per 2 juni 2017:

https://rdif.ru/Eng_fullNews/57/

---, "Russian Direct Investment Fund and Mubadala Establish Co-Investment Fund," persbericht, 20 juni 2013a. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/253/

---, "Abu-Dhabi's Department of Finance Contributes up to $5 Billion to Create Partnership with RDIF for Investing in Russian Infrastructure Projects," persbericht, 12 september 2013b. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/277/

---, "RDIF en Mumtalakat versterken economische en investeringssamenwerking tussen Bahrein en Rusland, CEO van Mumtalakat treedt toe tot internationale adviesraad van RDIF," persbericht, 29 april 2014. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/928/

---, "RDIF trekt grote investeringen uit het Midden-Oosten aan in de Russische economie: Saudi Arabia's Sovereign Wealth Fund to Commit USD 10 BN," persbericht, juli 2015a.7, Vanaf juni 2017:2,

https://rdif.ru/Eng_fullNews/1489/

---"Koeweits staatsinvesteringsfonds verdubbelt zijn investering in RDIF tot

$1 Miljard," persbericht, november 2015b.10, Met ingang van juni 2017: 2,https://rdif.ru/Eng_fullNews/1544/

---, "DP World and the Russian Direct Investment Fund Form a New Joint Venture," persbericht, 21 januari 2016a. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/1599/

---, "Russian Direct Investment Fund and Vietnamese State Capital Investment Corporation to create a $500 Million Russian-Vietnamese Investment Platform," persbericht, 16 mei 2016b. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/1667/

---, "NIIF en RDIF richten Russisch-Indiaas investeringsfonds op van $ 1BN", persbericht, 15 oktober 2016c. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/1807/

---RCIF en Tus-Holdings richten Rusland-China venturefonds op", persbericht, 7 november 2016d. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/1841/

---, "RDIF and Türkiye Wealth Fund Create Russia-Turkey Investment Fund," persbericht, 3 maart 2017a. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/2286/

---, "RDIF en Israëli's co-investeren in gezamenlijke landbouwprojecten," persbericht, maart 2017b.9, Per 2 juni 2017:

https://rdif.ru/Eng_fullNews/2284/

---, "RDIF and JBIC Agree Key Terms and Conditions for Russia-Japan Investment Fund," persbericht, 27 april 2017c. Per 2 juni 2017: https://rdif.ru/Eng_fullNews/2354/

Russische Federatie, Verenigde Staten van Amerika en Verenigd Koninkrijk, "Memoranda van Boedapest inzake veiligheidsgaranties", Boedapest, 1994.

Federale dienst voor de statistiek van de Russische Federatie, "Bijvoegsel bij het Jaarboek: Sociaaleconomische Indicatoren van de Russische Federatie: 1991-2016," Russisch Statistisch Jaarboek 2017, ongedateerd. Per 29 maart 2018: http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/year/pril-eng17.htm

---, "Uroven' bezrabotnitsy naseleniia po sub "ektam Rossiiskoi Federatsii, v srednem za god," april 4, 2017a. Met ingang van 2 april 2018: http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/wages/ labour_force/

---, "Chislennost' naseleniia s denezhnymi doxodami nizhe velichiny prozhitochnogo minimum v tselom po Rossii i po sub "ektam Rossiiskoi Federatsii," 20 december 2017b. Met ingang van 2 april 2017: http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/bednost/tabl/2-4.doc

---, "Ozhidaemaia prodolzhitel'nost' zhizni pri rozhdenii," maart 19,2018.Vanaf 2 april 2018: http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/demo26.xlsx

"Russen verliezen vertrouwen in regering en Poetin-Poll," Moscow Times, oktober Vanaf13,2016. juli 2017:7,

https://themoscowtimes.com/news/

russen-verliezen-vertrouwen-in-overheid-en-poetin-pol-55720

"Russia's Finance Ministry Full Spending Its Reserve Fund in 2017," Reuters, 10 januari 2018. Per 12 februari 2018: https://www.reuters.com/article/us-russia-funds/

rusland-financiën-ministerie-heeft-zijn-reserve-fonds-in--2017-idUSKBN1EZ13R

Ryzhkov, Vladimir, "Verenigd Rusland wint verkiezingen maar geen respect," Moscow Times, 22 september 2014. Met ingang van 7 juli 2017: https://themoscowtimes.com/articles/

verenigd-rusland-wint-verkiezingen-maar-niet-respect-39646

Sabak, Juliusz, "Grote inzet van Russisch materieel in Wit-Rusland verwacht in 2017. Oefening, Agressie of een nieuwe militaire basis?" Defensie24, 29 november, Met2016. ingang van 29 maart 2017:

http://www.defence24.com/500156,major-deployment-of-russian-equipment-to- belarus-verwacht-in-2017-exercitie-agressie-of-een-nieuwe-militaire-basis

Sanger, David E., "Donald Trump beëindigt waarschijnlijk hulp aan rebellen die vechten tegen Syrische regering," New York Times, 11 november 2016. Met ingang van 7 maart 2017: https://www.nytimes.com/2016/11/12/world/middleeast/

donald-trump-syria.html?_r=1

Saxenian, Annalee, Silicon Valley's New Immigrant Entrepreneurs, San Francisco, Calif.: Public Policy Institute of California, 1999.

Schock, Kurt, Ongewapende opstanden: People Power Movements in Nondemocracies, Vol. 22, Minneapolis, Minn.: University of Minnesota Press, 2005.

Schult, Christoph, en Klaus Wiegrefe, "Netwerk dicht bij militaire NAVO-leider voedde Oekraïne-conflict," Der Spiegel, 28 juli 2016. Met ingang van 6 maart 2017: http://www.spiegel.de/international/world/

raslove-netwerk-gezocht-wapens-leveringen-voor-oekraïne-a-1104837.html

Scollon, Michael, "Rusland: Een nieuwe MIRV duikt op," Radio Free Europe/Radio Liberty, 31 mei 2007. Met ingang van 23 oktober 2017: https://www.rferl.org/a/1076839.html

Seddon, Max, "Rusland geeft 10- en 30-jaars schuld in dollars uit," Financial Times, juni 2017:20,2017.24,

https://www.ft.com/content/2cb9e74e-c33b-3726-9430-d5d70344d116?mhq5j=e1

Seddon, Max, Thomas Hale, and Elaine Moore, "Russia Launches First Bond Since Ukraine Crisis," Financial Times, 25 mei 2016. Met ingang van 3 juni 2017: https://www.ft.com/content/c39450e2-20fd-11e6-9d4d-c11776a5124d

Service, Robert, Het einde van de Koude Oorlog: 1985-1991, New York: PublicAffairs, 2015.

Sharkov, Damien, "Rusland oefent troepen4,000 in Georgische afsplitsingsregio," Newsweek, 26 september 2016. Met ingang van 13 april 2017: http://www.newsweek.com/

rusland-brengt-4000-troepen-georgische-afvallige-regio-ossetië-abchazië-502933

Shell, LNG Outlook, Den Haag: Royal Dutch Shell PLC, 2017.

Shepard, Wade, "A Look Inside Aktau, Kazachstan's Other Hub on the 'New Silk Road,'" Forbes, 15 april 2017a. Met ingang van 23 mei 2017: https://www.forbes.com/sites/wadeshepard/2017/04/15/

a-look-inside-aktau-kazachstans-andere-hub-op-de-nieuwe-silk-weg/#64580ff27e1c

---, "Het centrale station van de nieuwe zijderoute is opgedoken," Forbes, 29 april 2017b. Met ingang van 23 mei 2017: https://www.forbes.com/sites/wadeshepard/2017/04/29/

het-centrale-station-van-de-nieuwe-silk-weg-is-ontstaan/#68a7ea0c1fdd

---, "I Spent Two Years on China's Belt and Road, and This Is What I Found," Forbes, 13 mei 2017c. Met ingang van 23 mei 2017: https://www.forbes.com/sites/wadeshepard/2017/05/13/i-spent-two-years-on- chinas-belt-and-road-and-this-is-what-i-found-part-1/#4afaffcf4b68

Shimko, Keith L., The Iraq Wars and America's Military Revolution, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2010.

Shlapak, David A., en Michael W. Johnson, Reinforcing Deterrence on NATO's Eastern Flank: Wargaming the Defense of the Baltics, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-1253-A, 2016. Met ingang van 28 maart 2017: http://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1253.html

"Schoktherapie, met de nadruk op schok, Newsweek, 12 januari 1992. Met ingang van 28 maart 2018:

http://www.newsweek.com/shock-therapy-emphasis-shock-197912

Shurkin, Michael, The Abilities of the British, French, and German Armies to Generate and Sustain Armored Brigades in the Baltics, Santa Monica, Californië: RAND Corporation, RR-1629-A, 2017. Met ingang van 2 mei 2017: https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1629.html

Siddi, Marco, "Duitsland: The EU's New Foreign Policy Engine," EUROPP: European Politics and Policy, blog post, The London School of Economics and Political Science, 25 april 2016. Per 24 juni 2017: http://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2016/04/25/

duitsland-de-eus-nieuwe-buitenland-politie-motor/

Sidorova, Irina, "Minder Russen willen emigreren, blijkt uit opiniepeiling," Russia Beyond the Headlines, 20 juni 2017. Met ingang van 26 oktober 2017: https://www.rbth.com/news/2017/06/20/

minder-russen-willen-emigreren-poll-shows_786372

Simmons, Katie, Bruce Stokes, and Jacob Poushter, "NATO Public Opinion: Wary of Russia, Leery of Action on Ukraine," Pew Research Center, 10 juni, stand2015. januari 2017:23,

http://www.pewglobal.org/2015/06/10/

1-nato-public-opinion-wary-of-russia-leary-of-action-on-ukraine/

Sivitski, Arseni, "Wit-Rusland in het centrum van de Rusland-NAVO oorlogsspel simulatie,"

Belarus Digest, februari 13,2017.

Skillings, Jon, "Laser Weapons See Some Light Progress," CNET, maart Per18,2017. 19 mei 2017:

https://www.cnet.com/news/

laser-wapens-zien-soms-licht-progress-lockheed-martin-us-army/

Smalley, David, "LOCUST: Autonomous, Swarming UAVs Fly into the Future," Office of Naval Research, 14 april 2015. Met ingang van 26 oktober 2017: https://www.onr.navy.mil/Media-Center/Press-Releases/2015/

LOCUST-laagekosten-UAV-swarm-ONR.aspx

"SMI uznali stoimost' podlodok dliia Minoborony" ["Media bepaalt kosten van onderzeeërs voor ministerie van Defensie"], Lenta.ru, november 2,2011. Met ingang van 26 oktober 2017:

https://lenta.ru/news/2011/11/02/price/

Smith, Alex Duval, "NAVO-landen beginnen grootste oorlogsspel in Oost-Europa sinds Koude Oorlog," The Guardian, 6 juni 2016. Met ingang van 25 mei 2017: https://www.theguardian.com/world/2016/jun/06/

nato-lanceert-grootste-oorlogsspel-in-oost-europa-sinds-koude-oorlog-anaconda-2016

Smoltczyk, Alexander, "In Transnistrië stijgt de hoop op een Russische annexatie," Der Spiegel, 14 april 2014. Met ingang van 14 maart 2017: http://www.spiegel.de/international/europe/

transnistrië-sovjet-overblijfsel-of-russisch-vuurwerk-in-europa-a-965801.html

Smyth, Regina, "Russen zijn aan het protesteren! Deel 7: This May Discredit Putin in the Next Election," Washington Post, 31 maart 2017. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2017/03/31/

russen-zijn-getuigen-deel-7-dit-kan-poetin-afschuiven-in-de-nieuwe-verkiezingen/

Smyth, Regina, en Sarah Oates, "Mind the Gaps: Mediagebruik en massa-actie in Rusland," Europa-Azië Studies, Vol. No67,. pp.2,2015, 285-305.

Snow, Shawn, "Pentagon test met succes 's werelds grootste micro-drone zwerm," Military Times, 9 januari 2017. Met ingang van 17 mei 2017: http://www.militarytimes.com/articles/

pentagon-succesvol-tests-werelds grootste-micro-drone-swarmte

Soldatov, Andrei, en Irina Borogan, "Russia's Surveillance State," World Policy Journal, Vol. XXX, No. 3, Fall 2013. Met ingang van 15 juli 2017: http://www.worldpolicy.org/journal/fall2013/Russia-surveillance

Stockholm International Peace Research Institute, "SIPRI Military Expenditure Database," online database, ongedateerd. Per 26 november 2016: https://www.sipri.org/databases/milex

Stokes, Bruce, "NATO's Image Improves on Both Sides of Atlantic," Pew Research Center, Global Attitudes and Trends, 23 mei 2017. Met ingang van 30 mei 2017: http://www.pewglobal.org/2017/05/23/

natos-beeld-verbeteringen-aan-buiten-zijde-van-atlantische/

Stokes, Mark, en Dan Blumenthal, "Can a Treaty contain China's Missiles?" Washington Post, 2 januari 2011. Met ingang van 26 april 2017: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/12/31/ AR2010123104108.html

Stoltenberg, Jens, secretaris-generaal van de NAVO, verklaring over Nagorno-Karabach, 5 april 2016. Met ingang van 10 april 2017: http://www.nato.int/cps/en/natohq/news_129719.htm

Strokan, Mikhail, "Church-State Relations and Property Restitution in Modern Russia," Washington, D.C.: Center for Strategic and International Studies, augustus Per18,2016. juli 2017:19,

https://www.csis.org/blogs/post-soviet-post/

kerk-staat-relaties-en-eigendomsherstel-modern-rusland

Sullivan, Jonathan, "China's Weibo: Is Sneller Anders?" Nieuwe Media en Samenleving, Vol. Nr.16, Februari 1,pp.7,2013, 24-37.

Surkov, Vladislav, "Nasja rossiiskaja model' demokratii nazyvaetsia 'suverennoi demokratiei'" ["Ons Russische model van democratie staat bekend als 'soevereine democratie'"], Verenigd Rusland, 28 juni 2006. Met ingang van 29 maart 2018: https://web.archive.org/web/20080430012854/http://www.edinros.ru/ news.html?id=114108

Tagliapietra, Simone, "Is de EastMed Gas Pipeline Just another EU Pipe Dream?" Bruegel, 10 mei 2017. Met ingang van 24 mei 2017: http://bruegel.org/2017/05/is-the-eastmed-gas-pipeline-just-another-eu-pipe-dream/

Taras, Olga, Ilya Arkhipov, and Evgenia Pismennaya, "Russia Said to Shield Reserves as Putin Taps Sovereign Fund," Bloomberg, 28 juni 2016. Met ingang van 24 augustus 2017:

http://www.bloomberg.com/news/articles/2016-06-28/

bank-van-rusland-schuift-reserves-als-poetin-kraakt-rijkdom-fonds

Taylor, Adam, "Poll: Most Americans Support U.S. Military Action in Syria- but Only Want a Limited Amount," Washington Post, 15 augustus 2016a. Per 6 maart 2017: https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/08/15/

poll-meer-amerikanen-steunen-militaire-actie-in-syrië-maar-willen-een-beperkt-bedrag/?utm_term=.c28e9a7ab826

---, "60 Percent of Russians think Internet Censorship Is Necessary, Poll Finds," Washington Post, 18 november 2016b. Met ingang van 15 maart 2017: https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/11/18/

60 procent van de Russen denkt dat internetcensuur nodig is - opiniepeiling/

?utm_term=.774cfecf4d5e

Tempus-programma, Hoger onderwijs in de Russische Federatie, Brussel: Uitvoerend Agentschap Onderwijs, Audiovisuele Media en Cultuur, Europese Commissie, juli 2012. Met ingang van 4 juni 2017: http://eacea.ec.europa.eu/tempus/participating_countries/overview/ russia_country_fiche_final.pdf

Thomas, George F., "Offshore U.S. Dollar Clearing Systemen: A Risk Businesses Can No Longer Afford," GT News, 13 oktober 2009. Met ingang van 24 juni 2017: http://radixconsulting.com/offshoredollarclearing.pdf

Thomas, Jim, "Waarom het Amerikaanse leger raketten nodig heeft: A New Mission to Save the Service," Foreign Affairs, mei-juni 2013. Met ingang van 26 april 2017: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2013-04-03/

waarom-ons-leger-raketten-nodig heeft

Toplensky, Rochelle, "Tegenvaller voor Brusselse uitdaging tegen Nord Stream 2," Financial Times, 16 maart 2017. Per 30 mei 2017: https://www.ft.com/content/e9894b38-095d-11e7-ac5a-903b21361b43

Torbat, Akbar E., "Impacts of the U.S. Trade and Financial Sanctions on Iran,"

World Economy, Vol. No28,. pp.3,2005, 407-434.

"Trans Anatolian Natural Gas Pipeline Project," Energie, Olie & Gas, nr:145,13,2017.12,

http://www.energy-oil-gas.com/2017/06/13/ trans-anatolian-natural-gas-pipeline-project/

Treisman, Daniel, "Putin's Silovarchs," Orbis, Vol. No51,. pp.1,2008, 141-153. Trenin, Dmitry, "De conservatieve modernisering van Rusland: A Mission Impossible?"

SAIS Review of International Affairs, Vol. No30,. pp.1,2010, 27-37.

Trump, Donald, "Remarks by President Trump in Joint Address to Congress," Washington, D.C.: Office of the Press Secretary, Witte Huis, 28 februari 2017. Met ingang van 7 maart 2017:

https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2017/02/28/ opmerkingen-president-trump-toespraak-congres

Tsvetkova, Maria, "Russisch tv-kanaal ziet censuur na uit de lucht te zijn gehaald," Reuters, 19 januari 2014. Met ingang van 17 juli 2017: https://www.reuters.com/article/us-russia-tv-dispute-idUSBREA0S1VW 20140129

Turchenko, Mikhail, en Sergey Shevchuk, Executive Branch and Major Electoral Reforms in Russia, Moskou: Nationale Onderzoeksuniversiteit, Hogere School voor Economie, Werkdocument BRP 31/PS/2015, 2016. Per 7 juli 2017: https://wp.hse.ru/data/2016/04/06/1127111216/31PS2015.pdf

"Turkije heeft geen wettelijke, economische basis om Bosporus te sluiten voor Russische schepen," Sputnik News, 26 november 2015. Met ingang van 17 maart 2017: https://sputniknews.com/

politics/201511261030827768-turkey-russia-bosporus-strait/

Tuzova, Yelena, en Faryal Qayum, "Wereldwijde olieschaarste en sancties: The Impact on Putin's Russia", Energiebeleid, Vol. Issue90, C, blz2016,. 140-151.

"Oekraïne en Roemenië komen overeen om door de NAVO geleide Zwarte Zeevloot op te richten," UAWire, april As 21,2016.van maart 2017:27,

http://www.uawire.org/news/

oekraine-en-roemenië-agree-to-create-nato-geleide-zwarte-zee-vloot#

"Oekraïense Porosjenko plant referendum over NAVO-lidmaatschap: German Media," Reuters, 1 februari 2017. Met ingang van 27 februari 2017: http://www.reuters.com/article/us-ukraine-nato-idUSKBN15H05K

Verenigde Naties, "UN Comtrade Database", online databank, ongedateerd. Per 23 mei 2017:

https://comtrade.un.org/

United Nations Education, Scientific, and Cultural Organization, Institute of Statistics, "Global Flow of Tertiary-Level Students," webpage, ongedateerd. Per 30 maart 2018:

http://uis.unesco.org/en/uis-student-flow

United States Agency for International Development, "Foreign Aid Explore," webtool, december Per12,2017. april 2017:24,

https://explorer.usaid.gov/aid-dashboard.html

Verenigde Staten van Amerika en de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken, Verdrag inzake de uitbanning van hun raketten voor de middellange afstand en de korte afstand (INF-verdrag), december Via8,1987. Amerikaans ministerie van Buitenlandse Zaken, per maart 2017: 23,https://www.state.gov/t/avc/trty/102360.htm#text

---, Verdrag inzake de beperking en vermindering van strategische aanvalswapens en bijbehorende documenten (START), 31 juli 1991. Via Arms Control Association, per 14 april 2017:

https://www.armscontrol.org/treaties/strategic-arms-reduction-treaty-I

Verenigde Staten van Amerika en de Russische Federatie, Verdrag inzake verdere beperking en vermindering van strategische aanvalswapens (START II), januari 3,1993. Via U.S. State Department per 14 april 2017: https://www.state.gov/t/avc/trty/104150.htm

---, Verdrag inzake maatregelen voor de verdere beperking en vermindering van strategische aanvalswapens (New START), 8 april 2010. Via U.S. Department of State, per 23 maart 2017:

https://www.state.gov/t/avc/newstart/

Urcosta, Ridvan Bari, en Lev Abalkin, "De Krim: Russia's Stronghold in the Black Sea," Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen, september As 1,2016.van maart 2017:17,

http://www.ecfr.eu/article/essay_crimea_russias_stronghold_in_the_black_sea

"U.S. Announces New Tank and Artillery Deployment in Europe," BBC, juni 23,2015.Vanaf 1 mei 2017:

http://www. bbc.com/news/world-europe-33238004

U.S. Army Acquisition Support Center, "Indirect Fire Protection Capability Increment 2-Intercept Block 1," ongedateerd-a. Met ingang van 14 april 2017: http://asc.army.mil/web/portfolio-item/ms-ifpc_inc_2-i/

---, "Lange-afstandsprecisievuren (LRPF)," ongedateerd-b. Met ingang van april 2017: 14,http://asc.army.mil/web/portfolio-item/long-range-precision-fires-lrpf/

U.S. Bureau of Economic Analysis, "Foreign Direct Investment in the U.S., Foreign Direct Investment Position in the United States on a Historical-Cost Basis," Balance of Payments and Direct Investment Position Data, online database, ongedateerd-a. Per 4 juni 2017: https://www.bea.gov/iTable/iTable.cfm?ReqID=2&step=1#reqid=2&step=1&isuri=1

---, "U.S. Direct Investment Position Abroad, U.S. Direct Investment Position on a Historical-Cost Basis," Balance of Payments and Direct Investment Position Data, online database, ongedateerd-b. Per 4 juni 2017: https://www.bea.gov/iTable/iTable.cfm?ReqID=2&step=1#reqid=2&step=1&isuri=1

U.S. Census Bureau, "International Data Base," augustus 2016. Met ingang van 4 juni 2017: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/informationGateway.php

U.S. Department of Defense, "Department of Defense Announces Successful Micro-Drone Demonstration," Washington, D.C., persbericht nr. NR-008-17, januari 9,2017.As van 12 maart 2018:

https://www.defense.gov/News/News-Releases/News-Release-View/Article/1044811/ department-of-defense-announces-successful-micro-drone-demonstration

U.S. Department of Defense, Non-Lethal Weapons Program, "Active Denial Technology," ongedateerd-a. Vanaf mei 2017:19,

http://jnlwp.defense.gov/Future-Non-Lethal-Weapons/Active-Denial-Technology/

---, "Distributed Sound and Light Array," ongedateerd-b. Vanaf mei 2017: 19,http://jnlwp.defense.gov/Developing-Non-Lethal-Weapons/

Distributed-Sound-and-Light-Array/

U.S. Department of Homeland Security, Office of Immigration Statistics, 2015Yearbook of Immigration Statistics, Washington, D.C., december 2016. Per 4 juni 2017:

https://www.dhs.gov/immigration-statistics/yearbook/2015

U.S. Department of State, Adherence to and Compliance with Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments, Washington, D.C., juli 2014. Per 27 oktober 2017: https://www.state.gov/documents/organization/230108.pdf

---, "U.S.-Centraal-Azië (C5+1) Gezamenlijke projecten," Washington, D.C., via de Amerikaanse ambassade Dushanbe, 15 augustus 2016. Per 23 mei 2017: https://tj.usembassy.gov/wp-content/uploads/sites/143/2016/08/

c5-1-factsheet_engels.pdf

U.S. Department of State, Bureau of Diplomatic Security, "Moldova 2017 Crime and Safety Report," webpagina, Washington, D.C., 24 januari 2017. Met ingang van 17 maart 2017: https://www.osac.gov/pages/ContentReportDetails.aspx?cid=21099

U.S. Department of the Treasury, Office of Foreign Assets Control, "Announcement of Expanded Treasury Sanctions Within the Russian Financial Services, Energy and Defense or Related Materiel Sectors," persbericht, september 12,2014.As van 2 juni 2017:

https://www.treasury.gov/press-center/press-releases/Pages/jl2629.aspx

---Oekraïne/Rusland-gerelateerd sanctieprogramma, Washington, D.C., 16 juni, 2016.

U.S. Energy Information Administration, "tight oil" item op "Glossary", webpagina, ongedateerd. Per 23 mei 2017: https://www.eia.gov/tools/glossary/index.php?id=T

---Kaspische Zee, Washington, D.C., augustus Vanaf13,2013. april 2017: 14,https://www.eia.gov/beta/international/regions-topics.cfm?RegionTopicID=CSR

---, Country Analysis Brief: Russia, Washington, D.C.: U.S. Department of Energy, 25 oktober, 2016.

---, "U.S. Field Production of Crude Oil," gegevensbestand, Washington, D.C.: U.S. Department of Energy, 30 april 2017a. Met ingang van 23 mei 2017: https://www.eia.gov/dnav/pet/hist/LeafHandler.ashx?n=PET&s=MCRFPUS2&f=M

---, "U.S. Tight Oil Production," gegevensbestand, Washington, D.C.: U.S. Department of Energy, 1 mei 2017b. Per 23 mei 2017: https://www.eia.gov/energyexplained/data/U.S. tight oil production.xlsx

---, "Europe Brent Spot Price FOB," gegevensbestand, Washington, D.C.: U.S. Department of Energy, 8 februari 2018. Met ingang van 12 februari 2018: https://www.eia.gov/dnav/pet/hist/LeafHandler.ashx?n=PET&s=RBRTE&f=D

U.S. General Accounting Office, Computer Simulations Can Improve Command Training in Large-Scale Exercises, Washington, D.C., Report to the Chairman, Subcommittee on Readiness, Committee on Armed Services, House of Representatives, GAO/NSIAD1-67, januari. 1991.

U.S. House of Representatives, House Resolution 1182, To Require Certain Actions Regarding Russian Federation Noncompliance with the INF Treaty, and for Other Purposes, 16 februari 2017. Met ingang van 23 maart 2017: https://www.congress.gov/115/bills/hr1182/BILLS-115hr1182ih.pdf

U.S. Office of the Chief of Naval Operations, Report to Congress on the Annual Long-Range Plan for Construction of Naval Vessels for Fiscal Year 2017, Washington, D.C.: U.S. Department of the Navy, juli. 2016.

U.S. Office of the Chief of Naval Operations en U.S. Office of Naval Intelligence, Understanding Soviet Naval Developments, Washington, D.C.: U.S. Department of the Navy, NAVSO P-3560 (Rev 7/91), 1991.

U.S. Office of Naval Intelligence, De Russische marine: Een Historische Overgang, Washington, D.C.: U.S. Department of the Navy, December 2015.

"VS zegt Oekraïne 'defensieve' hulp te zullen bieden," Reuters, december Vanaf22,2017. 12 februari 2018:

https://www.reuters.com/article/us-usa-ukraine-arms/

u-s-zegt-het-zal-ook- Oekraïne-defensieve-hulp-geven-idUSKBN1EH00X

U.S. Secretary of Defense, "DoD Policy on Cluster Munitions and Unintended Harm to Civilians," memorandum aan secretarissen van de militaire departementen, voorzitter van de Joint Chiefs of Staff, ondersecretaris van Defensie voor Acquisitie, Technologie en Logistiek, ondersecretaris van Defensie voor Beleid Commandanten van de Combatant Commands, en de General Counsel van het Department of Defense, Washington, D.C., 19 juni 2008. Met ingang van 18 april 2018: https://www.globalsecurity. org/military/library/policy/dod/d20080709cmpolicy.htm

U.S. Senate, S. 722, Countering Iran's Destabilizing Activities Act of 2017, Title II, Sanctions with Respect to the Russian Federation and Combating Terrorism and Illicit Financing, Washington, D.C., 115e Congres (2017-2018), juni Vanaf15,2017. juni 2017:24,

https://www.congress.gov/bill/115th-congress/senate-bill/722

"U.S. Sixth Navy Stirs Up Another Crisis in the Black Sea," Pravda, december As10,2016. van maart 2017:17,

http://www.pravdareport.com/world/ussr/10-12-2016/136384-usa_black_sea-0/

van der Togt, Tony, "De impact van MH17 op de Nederlands-Russische betrekkingen," Clingendael, 26 oktober 2016. Per 17 juli 2017: https://www.clingendael.nl/publication/impact-mh17-dutch-russian-relations

Vergun, David, "Ontwikkeling van laserwapens tegen 2023," U.S. Army News Service, 25 februari 2016. Per 19 mei 2017: https://www.army.mil/article/163029/Laser_weapons_development_by_2023

Viereckl, Richard, Dietmar Ahlemann, and Alex Koster, Connected Car Report 2016: Opportunities, Risk, and Turmoil on the Road to Autonomous Vehicles, Frankfurt: PwC, 2016. Per 26 oktober 2017: https://www.strategyand.pwc.com/media/file/Connected-car-report-2016.pdf

Viscusi, Gregory, "French Military Overstretched as Hollande Pushes Active Role," Bloomberg News, 21 januari 2016. Met ingang van 3 mei 2017: https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-01-22/

frans-militair-overbelast-als-hollande-push-actieve-rol

Vlas, Cristi, "President Igor Dodon gelooft dat Russische vredeshandhavers in Transnistrië voor stabiliteit zorgen," Moldova.org, 19 januari 2017. Met ingang van 4 april 2017: http://www.moldova.org/en/

president-igor-dodon-gelooft-dat-russische-vredesbewaarders-transnistrië-stabiliteit-verzekeren/

Volkov, Denis, en Stepan Goncharov, "ДЕМОКРАТИЯ В РОСИ: УСТАНОВКИ НАСЕЛЕНИЯ" ["Democratie in Rusland"], Levada Center, 11 augustus 2015. Met ingang van 5 december 2017: http://www.levada.ru/2015/08/11/demokratiya-v-rossii-ustanovki-naseleniya/

Volkov, Vadim, "Het concept van Kul'turnost': Notes on the Stalinist Civilizing Process," in Sheila Fitzpatrick, ed., Stalinism: New Directions, New York: Routledge, 2000, pp. 210-230.

Walker, Shaun, "Rusland blijft trouw aan Kremlin in verkiezing met record lage opkomst," The Guardian, 19 september 2016. Met ingang van 7 juli 2017: https://www.theguardian.com/world/2016/sep/19/

rusland-blijft-loyaal-kremlin-verkiezingen-record-laag-opkomst

Watson, Ivan, en Sebastian Shukla, "Russian Fighter Jets 'Buzz' U.S. Warship in Black Sea, Photos Show," CNN, 16 februari 2017. Met ingang van 17 maart 2017: http://www.cnn.com/2017/02/16/us/russia-us-ship-fly-by/

Weir, Fred, "Corruptie in Rusland kost 318 miljard dollar - een derde van het bbp", Christian Science Monitor, 23 november 2009. Met ingang van 18 juli 2017: https://www.csmonitor.com/World/Global-News/2009/1123/

rusland-corruptie-kost-318-miljard-een-derde-van-gdp

Weitz, Richard, "Inzicht in de wereld: As NATO and Russia argue, CFE Treaty Gathers Dust," World Politics Review, 30 juli 2013. Met ingang van 26 mei 2017: http://www.worldpoliticsreview.com/articles/13126/

global-insights-as-nato-en-rusland-argue-cfe-treaty-gathers-dust

Wells, Peter, en Don Weinland, "Fitch waarschuwt voor verwachte opbrengsten van One Belt, One Road," Financial Times, 25 januari 2017. Per 23 mei 2017: https://www.ft.com/content/c67b0c05-8f3f-3ba5-8219-e957a90646d1

Witte Huis, "Blokkeren van eigendommen van bepaalde personen die bijdragen aan de situatie in Oekraïne", Washington, D.C., Executive Order 13660, maart 2014a.6,

---, "Blokkeren van bezittingen van extra personen die bijdragen tot de situatie in Oekraïne", Washington, D.C., Uitvoeringsbevel maart13661, 2014b.16,

---, "Blokkeren van bezittingen van extra personen die bijdragen tot de situatie in Oekraïne", Washington, D.C., Uitvoeringsbevel 13662, 20 maart 2014c.

---, "Blokkeren van eigendommen van bepaalde personen en verbieden van bepaalde transacties met betrekking tot de Krim-regio in Oekraïne", Washington, D.C., Uitvoeringsbevel 13685,19 december 2014d.

Wilcox, Mark R., "Russia and the Treaty on Conventional Armed Forces in Europe (CFE Treaty)-A Paradigm Change?". Journal of Slavic Military Studies, Vol. No24,. pp.4,2011, 567-581.

Wilke, Richard, Jacob Poushter, en Hani Zainulbhai, "2. Obama's internationale imago blijft sterk in Europa en Azië," Pew Research Center, 29 juni 2016. Per 14 juli 2017:

http://www.pewglobal.org/2016/06/29/

2-obamas-internationaal-beeld-blijft-streng-in-europa-en-azië/

Wilke, Richard, Bruce Stokes, Jacob Poushter, en Janell Fetterolf, "3. Minder vertrouwen in Trump in vergelijking met Merkel en andere wereldleiders," Pew Research Center, 26 juni 2017. Per 14 juli 2017: http://www.pewglobal.org/2017/06/26/

minder-vertrouwen-in-trump-vergeleken-met-merkel-en-andere-wereld-leiders/

Wilson, Kenneth, "Modernisering of meer van hetzelfde in Rusland: Was There a 'Thaw' Under Medvedev?" Problems of Post-Communism, Vol. 62, No. 3, 2015, pp. 145-158.

Wood, L. Todd, "Rusland houdt permanente troepen in Syrië," Washington Times, 26 december 2017. Met ingang van 12 februari 2018: https://www.washingtontimes.com/news/2017/dec/26/

rusland-make-syrië-strijdkrachten-permanent/

Woolf, Amy F., Het nieuwe START-verdrag: Central Limits and Key Provisions, Congressional Research Service, R41219, februari 2017a.1, Met ingang van oktober 2017:31,

https://fas.org/sgp/crs/nuke/R41219.pdf

---, Non-Strategic Nuclear Weapons, Washington, D.C.: Congressional Research Service, RL32572, 21 februari 2017b. Per 18 april 2017: https://fas.org/sgp/crs/nuke/RL32572.pdf

---, Russische naleving van het Intermediate-Range Nuclear Forces (INF)-verdrag: Background and Issues for Congress, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R43832, 15 maart 2017c. Per 18 april 2017: https://fas.org/sgp/crs/nuke/R43832.pdf

---, Conventional Prompt Global Strike and Long-Range Ballistic Missiles: Background and Issues, Washington, D.C.: Congressional Research Service, R41464, 7 juli 2017d. Per 31 oktober 2017: https://fas.org/sgp/crs/nuke/R41464.pdf

Wereldbank, "GDP (current US$)," database, Washington, D.C., ongedateerd-a. Per 26 oktober 2017:

https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD

---, "World Development Indicators (WDI)," gegevensbestand, Washington, D.C., ongedateerd-b. Per 6 februari 2018:

https://data.worldbank.org/products/wdi

---De Russische economie gaat vooruit: Zal dat volstaan om het tij te keren?

Washington, D.C.: Rusland Economisch Verslag nr. november 36,2016.

---Van recessie naar herstel, Washington, D.C.: Rusland Economisch Verslag nr. mei 37,2017.

Wereld Economisch Forum, The Human Capital Report2016 , Cologny/Genève: Insight Report, 2016. Per 4 juni 2017:

http://reports.weforum.org/human-capital-report-2016/

Yang, Jiawen, Hossein Askari, John Forrer, and Hildy Teegen, "U.S. Economic Sanctions: An Empirical Study," International Trade Journal, Vol. 18, No. 1, Spring 2004, pp. 23-62.

Yost, David S., "Het Memorandum van Boedapest en de interventie van Rusland in Oekraïne", Internationale Zaken, Vol. nr. blz91,3,2015,. 505-538.

Youssef, Nancy, "CIA and Pentagon Bicker While Russia Wipes Out U.S.-Backed Rebels," Daily Beast, 9 juni 2016. Met ingang van 24 januari 2017: http://www.thedailybeast.com/articles/2016/06/09/

cia-en-pentagon-ruzie-terwijl-rusland-u-gesteunde-rebellen-uitroeit.html

Zaslavskiy, Ilya, "Putin's Art of the Deal," Berlin Policy Journal, 18 mei 2017. Met ingang van 24 mei 2017:

http://berlinpolicyjournal.com/putins-art-of-the-deal/

Zoria, Yuri, "Welke bezittingen hebben Ruslands marionettenrepublieken van Oekraïne in beslag genomen? Volledige lijst," Euromaidan Press, 4 maart 2017. Met ingang van 4 juni 2017: http://euromaidanpress.com/2017/03/04/

gestolen-oekraïense-bezittingen-in-donbas/#arvlbdata

In dit rapport wordt een reeks mogelijke middelen onderzocht om Rusland uit te breiden. Zoals in de Nationale2018 Defensiestrategie wordt erkend, zijn de Verenigde Staten momenteel verwikkeld in een grootmachtconcurrentie met Rusland. In dit rapport wordt getracht te bepalen op welke gebieden de Verenigde Staten in hun eigen voordeel kunnen concurreren. Aan de hand van kwantitatieve en kwalitatieve gegevens uit westerse en Russische bronnen worden in dit rapport de economische, politieke en militaire kwetsbaarheden en angsten van Rusland onderzocht. Vervolgens worden mogelijke beleidsopties geanalyseerd om deze te benutten - ideologisch, economisch, geopolitiek en militair (met inbegrip van lucht- en ruimte-, zee-, land- en multidomeinopties). Na een beschrijving van elke maatregel beoordeelt dit rapport de bijbehorende voordelen, kosten en risico's, alsmede de waarschijnlijkheid dat de maatregel

met succes kunnen worden uitgevoerd en Rusland daadwerkelijk kunnen uitbreiden. De meeste van de in dit rapport besproken stappen zijn in zekere zin escalerend, en de meeste zouden waarschijnlijk een Russische tegenescalatie uitlokken. Sommige van deze beleidsmaatregelen kunnen echter ook negatieve reacties uitlokken bij andere Amerikaanse tegenstanders - met name China - die op hun beurt de Verenigde Staten onder druk kunnen zetten. Uiteindelijk wordt in dit rapport geconcludeerd dat de meest aantrekkelijke Amerikaanse beleidsopties om Rusland uit te breiden - met de grootste voordelen, de grootste kans op succes en de minste risico's - op economisch gebied liggen, met een combinatie van het stimuleren van de Amerikaanse energieproductie en sancties, mits deze laatste multilateraal zijn. Daarentegen houden geopolitieke maatregelen om Rusland ertoe te verleiden zich te buiten te gaan en ideologische maatregelen om de stabiliteit van het regime te ondermijnen aanzienlijke risico's in. Tenslotte zijn er vele militaire opties - waaronder veranderingen in de machtspositie en de ontwikkeling van nieuwe capaciteiten - die de afschrikking van de VS kunnen versterken en de bondgenoten van de VS geruststellen, maar slechts enkele zullen Rusland waarschijnlijk verruimen, aangezien Moskou op de meeste gebieden niet naar pariteit met de Verenigde Staten streeft.

4 comments:

Jan VerheulJanuary 8, 2022 at 2:48 PM
Ik weet nog dat Matthias Desmet over Mass Formation sprak op De Nieuwe Wereld.
Al bijna een jaar geleden denk ik.

Nu is het heel groot geworden in de VS:
https://www.youtube.com/watch?v=wZ7xKo5218c

Door interviews van Joe Roagan met Peter McCullough en met Robert Malone.

evolutie

Saturday, January 08, 2022

1209 RAND Corporation rapport. Hoofdstukken 7, 8 en 9.

Maritieme maatregelen

Maatregel 1: Versterking van de aanwezigheid van de Amerikaanse en geallieerde zeemacht

Maatregel 2: Verhoging van de onderzoeks- en ontwikkelingsinspanningen van de marine

Maatregel 3: Verschuiving van nucleaire houding in de richting van SSBN's

Maatregel 4: Controleer de Zwarte Zee ophoping

Aanbevelingen

Maatregelen op het gebied van land en multidomeinen

Maatregel 1: Uitbreiding van de landstrijdkrachten van de VS en de NAVO in Europa

Maatregel 2: NAVO-oefeningen in Europa opvoeren

Maatregel 3: Terugtrekking uit het INF-verdrag

Maatregel 4: Investeren in nieuwe mogelijkheden om de Russische risicoperceptie te manipuleren

Aanbevelingen

Conclusies

Implicaties en aanbevelingen voor het leger

Referenties

4 comments: